CENNA POLSKA POZYCJA W JĘZYKU ALBAŃSKIM

Drukuj
Tirana, 28 sierpnia 2014 r.



W sierpniu br. ukazała się w języku albańskim cenna polska pozycja: Marcin Czermiński, Albania : zarysy etnograficzne, kulturalne i religijne, Kraków 1893. Przekładu dokonał Leonard Zissi, Kawaler honorowej odznaki Ministra Spraw Zagranicznych RP „Bene Merito”, aktywny działacz społeczny Towarzystwa Przyjaźni Albańsko-Polskiej oraz Albańskiego Stowarzyszenia Chopinowskiego, znany miłośnik kultury i literatury polskiej. Autorem Wprowadzenia jest dr hab. Tadeusz Czekalski, bałkanista z UJ. Książka wyszła w wydawnictwie Onufri, Tirana 2014. Dziękujemy Panu Leonardowi za to dzieło!

Poniżej przedstawiamy Wstęp Tadeusza Czekalskiego w albańskim, oraz wersja polska.

Më poshtë Hyrja në gjuhën
shqipe dhe gjuhën polake.


Nga Tadeush Çekalski


Autorë polakë të shek XIX, që kanë shkruar për Shqipërinë

Shtysa për rritjen e interesimit të autorëve polakë për tematikën ballkanike u bë kriza e madhe e Lindjes e viteve 1875-1878. Vëmendjen e autorëve e ngacmonte jo vetëm figura e Skënderbeut dhe faqja e ndritur e katolicizmit shqiptar, qëikundërvihej agresionit osman, por edhe situata politiko-shoqërore e trojeve shqiptare, sidomos gjendja e popullsisë së krishterë.

Për të kërkuar burime të interesuara për tematikën shqiptare në kohët moderne, më shpesh u referohemi disa punimeve të botuara në fund të shekullit XVIII dhe në gjysmën e parë të shekullit XIX, që deri në ditët e sotme përbëjnë elementin bazë të padiskutueshëm të albanologjisë europiane. Pionierët e albanologjisë moderne kanë qenë jezuitët italianë, Daniele Ferlati dhe

Filippo Riceputi, që u përqendruan në analizat e identitetit kristian të Shqipërisë dhe rolit të tij në ngjarjet e Europës, si edhe historiani dhe gjuhëtari suedez Johann Thunman, i cili në veprën e tij botuar në vitin 1774, mbi dyqind faqe ua ka kushtuar analizave të historisë dhe gjuhës së shqiptarëve. Shumica e autorëve, që në atë kohë kanë shkruar për Shqipërinë dhe shqiptarët, janë përqendruar kryesisht në studimet për shtetin e Skënderbeut në shekullin XV dhe për përshtypjet mahnitëse që kishin ndaj këtij populli të panjohur, me gjuhë e doke të veçanta, si edhe me veshje piktoreske. Si kthesë vendimtare në studimet albanologjike të shekullit XIX, duhet pranuar vepra prej tre vëllimesh Albanesische Studien, botuar në vitin 1854. Kjo vepër e diplomatit dhe filologut austriak Johann George Von Hahn, zgjeroi në mënyrë të dukshme nivelin e gjendjes së njohurive për shqiptarët, duke dhënë një material të bollshëm burimor për gjeografinë, historinë si dhe për zakonet bashkëkohore të tyre. Me tematikën shqiptare, është marrë edhe një rreth i ngushtë autorësh polakë. Edhe në këtë rast, shtysa e parë për këtë interesim, ka qenë kujtimi për bëmat e Skënderbeut dhe për ngjarjet e stuhishme të Shqipërisë mesjetare. Disa relacione, në numër jotë shumtë, të udhëtarëve polakë që janë takuar me shqiptarët, nuk kanë qenë të njohur për një rreth të gjerë lexuesish. Nga vitet `20 të shekullit XIX, shumica e rrëfimeve polake për Shqipërinë, kufizohej në njoftimet me karakter gjeografik dhe topografik, duke dhënë shpeshherë karakteristikat e saj të përgjithshme si një prej provincave turke. Përshkrimin e parë të plotë të shkruar për shqiptarët, që autori i quan arnautë, e solli teksti i Mihal Podçashinjskit, publikuar në vitin 1826 në “Dziennik Warszaëski” (Gazeta e Varshavës). Autori vlerësonte burrërinë dhe talentin ushtarak të arnautëve, duke treguar njëkohësisht edhe natyrën e tyre të ashpër, si dhe përmbajtjen që tregonin në të ngrënë e në të pirë. Përshkrimet e paraqitura nga Podçashinjski nuk u shmangeshin në thelb përmbajtjes së relacioneve të tjera polake për Shqipërinë, me autorë Hipolit Skimboroviçin, Mihal Çajkovskin dhe Roman Zmorskin. Shtysa për rritjen e interesimit të autorëve polakë për tematikën ballkanike, u bë kriza e madhe e Lindjes e viteve 1875-1878. Kësaj here, vëmendjen e autorëve e ngacmonte jo vetëm figura e Skënderbeut dhe faqja e ndritur e katolicizmit shqiptar, qëikundërvihej agresionit osman, por edhe situata politiko-shoqërore e trojeve shqiptare, sidomos gjendja e popullsisë së krishtere. Ndër rrëfimet plot kolorit për ushtarët shqiptarë, që shërbenin në ushtrinë turke dhe për zakonet e tyre të ashpra, shquhet, relacioni i mjekut polak në shërbimin osman, Aleksandër Jabllonovskit, i cili, shqiptarët i ka cilësuar si populli i fundit i Europës juglindore, që u bëinjohur nga pjesa tjetër e Europës së zhvilluar.

Si figurë parësore në rrethin e eksploruesve të Shqipërisë të shekullit XIX, duhet njohur prifti jezuit Marçin Çerminjski. I lidhur në pjesën më të madhe të jetës së tij me Krakovin, pasi mbaroi studimet teologjike në Romë dhe fillimet e punës si prift, mori drejtimin e revistës mujore Misje Katolickie(Misione Katolike). Kësaj reviste i kushtoi mbi tridhjetë vjet të jetës së tij, duke e bërë atë një nga periodiket më interesante polake të shekullit XIX. Lexuesit e Misioneve Katolike ndiqnin veprimtarinë e klerikëve polakë, që punonin në të gjithë kontinentet, si dhe merrnin njohuri të vlefshme për specifikën e vendeve të ndryshme, për mendësinë e popullsisë së tyre, si dhe për mundësitë e ushtrimit në këto vende të veprimtarisë baritore. Tematika shqiptare në faqet e Misioneve Katolike u shfaq për herë të parë në vitin 1884, në formën e një artikulli disa faqesh, që informonte lexuesin për një vend pak të njohur europian, ku banojnë katolikë të kërcënuar nga procesi i islamizmit. Autori i artikullit është përqendruar në ushtrimin e veprimtarive baritore në kryedioqezën e Shkodrës, si edhe në karakteristikat e përgjithshme të shoqërisë shqiptare. Zakonet e rrepta dhe ashpërsinë e popullsisë, autori i justifikonte me veprimtarinë e fesë myslimane, duke nënvizuar njëkohësisht se të krishterët shqiptarë karakterizoheshin nga zakone të buta dhe respektin për gratë. Ndërkohë, artikulli nuk i jepte përgjigje të plotë pyetjes nëse autori anonim ka qenë në të vërtetë në Shqipëri, apo ka shfrytëzuar materialet e publikuara në shtypin Italian.

Vizita e parë e Marçin Çerminjskit në territoret e banuara nga shqiptarët ka ndodhur në vitin 1878, pra në vitin e parë të studimeve të tij teologjike në Romë. Fryti i kësaj vizite ishte një artikull i shkurtër në revistën Biesiada Literacka, ku rrëfehej jeta e shoqërisë shqiptare që

banonte në rrethinat e Janinës në Epir. Rrëfimet nga udhëtimi i dytë që bëri në verën e vitit 1892 në Shqipëri, autori i publikoi fillimisht si cikël artikujsh kryesorë në faqet e Misioneve Katolike, ndërsa një vit më vonë, ato u botuan si libër. Ky libër i botuar në Krakov, ishte punimi i parë polak i problematikës shqiptare, duke paraprirë me disa vite punimet e mëvonshme të Vlloxhimiezh Trampçinjskit dhe Jan Gzhegozhevskit. Për shkak të problemeve, për të cilat interesohej jezuiti polak, ai është përqendruar në përshkrimin e pjesës veriore të Shqipërisë, sepse aty rezistuan deri në kohët moderne shqiptarët e besimit katolik.

Pjesët kryesore të veprave të M. Çerminjskit i zënë përshkrimet e historisë së Shqipërisë, që nga mesjeta e deri në shekullin XIX. I mahnitur prej tetë vëllimeve të Illyricum Sacrum, botuar në vitet 1871-1818, jezuiti polak përforcoi sintezën e ngjarjeve, me bindjen për vazhdimësinë e rrënjës së krishterë tek shqiptarët, duke nënvizuar njëkohësisht vendosmërinë dhe dëshirën e tyre për të luftuar kundër Perandorisë Osmane. Sfondi historik i paraqitur nga Çerminjski në një mënyrë pak a shumë anakronike, në krahasim me punimet bashkëkohore të historianëve italianë, përbën mbi të gjitha, hyrjen për një analizë të hollësishme të situatës së kishës katolike në Shqipëri dhe perspektivën e veprimtarisë baritore në këtë vend. Vlerësimi moral i shqiptarëve bëhet shumëidiferencuar për shkak të besimeve të tyre të ndryshme fetare dhe njëkohësisht nga shkalla e osmanizimit të Shqipërisë. Ashpërsisë dhe rreptësisë së zakoneve të islamit shqiptar, autori u kundërvë katolikët shqiptarë, që vuanin për shkak të varfërisë dhe formave të ndryshme të diskriminimit. Çerminjski, në mënyrë shumë të goditur, paraqet kompleksitetin e qëndrimeve të shqiptarëve ndaj fesë, normave e rregullave zakonore, duke shmangur relacionet tipike të shkruara nga eksplorues të shekullit XIX, që stereotipizonin figurën e shqiptarit. Në botën shqiptare që paraqet Çerminjski, ka vend si heroizmi në mbrojtjen e besimit katolik, ashtu edhe ndërrimi i fesë, në dukje i shkaktuar nga arsye të rëndomta. Me një stil prej tregimtari, duke iu referuar shpesh ngjarjeve dramatike nga veprimtaria e priftërinjve katolikë, Çerminjski merr rolin e predikuesit, por njëkohësisht krijon tregime larg punimeve tipike shkencore apo koreografike. Mënyra e të treguarit e Çerminjskit është ndërtuar sipas një pakti të lidhur e të pranuar në faqet e revistës që ai drejtonte. Në krijimin e përshkrimeve të zakoneve shqiptare, autori përpiqet t’u shmanget vlerësimeve morale dhe i bën ato vetëm në rastet kur ato janë qartësisht të dënueshme nga pikëpamja e etikës kristiane. Ndjeshmëria e misionarit dhe shqisa e lartë vëzhguese e tij, që përbëjnë veçoritë dalluese të veprave të jezuitit krakovian, marrin një rëndësi të veçantë kur autori paraqet karakteristikat thelbësore të besimit fetar shqiptar, madje ato përbëjnë edhe udhërrëfyesin orientues dhe motivues të veprës që shkroi, duke përforcuar edhe përfytyrimin e tij për fenë. Duke lexuar veprën e Çerminjskit nuk mund të harrojmë se veprimtarinë e klerikëve katolikë ai e paraqet me një pamje të vetme, atë të “misionit civilizues” të ushtruar në terrene të rrezikuara nga “prapambetja osmane”. Veprimtaria edukativo-kulturore e zhvilluar nga Urdhrat e ndryshëm katolikë në Shkodër, u skalit shkëlqyeshëm në procesin e veprimtarisë së Ungjillëzimit të Shqipërisë, realizuar nën udhëheqjen e peshkopit italian Pasquale Guerini, drejtues i kryedioqezës së Shkodrës në vitet 1886-1909. Ndaj përballjes së pashmangshme të katolikëve shqiptarë me shtetin osman, një rol të rëndësishëm ka luajtur edhe mbështetja ndaj tyre, politike dhe financiare e Austro-Hungarisë dhe Italisë.

Në Parathënien e relacioneve nga udhëtimi në Bosnjë-Hercegovinë, botuar në vitin 1899, Çerminjski konfirmon se libri i tij për Shqipërinë, botuar në vitin 1893 ndikoi në rritjen e dukshme të interesimit të polakëve për tematikën e Ballkanit. Tematika shqiptare është pasqyruar gjithashtu edhe në punimet e tjera të Marçin Çerminjskit, që janë botuar pas vitit 1893, ndonëse kryesisht në formën e njoftimeve të shkurtra për praninë e shqiptarëve në Malin e Zi dhe në ishujt grekë dhe përshkrimit të kolonisë shqiptare në afërsi të Zarës kroate.

Vepra e Marçin Çerminjskit, relativisht pak e njohur nga studiuesit europiano-perëndimorë, ndoshta edhe për shkak të gjuhës në të cilën është shkruar, mund të themi me bindje se ajo mund të radhitet si një pasuri nga më origjinalet e albanologjisë botërore dhe, ç’është më e rëndësishme, ajo është krijuar shumë më herët nga veprat e tjera klasike të këtij lloji. Kështu, zakonet shqiptare janë përshkruar në veprën “High Albania” (Shqipëria e Epërme) të studiueses britanike Edith Durham, që u botua në vitin 1909, ndërsa paraqitja interesante e besimit fetar shqiptar, është bërë vetëm në vitet `20 të shekullit XX, atëherë kur jezuiti italian Fulvio Cordignano botoi punimet e tij.

*Punonjës Shkencor në Institutin e Historisë të Universitetit të Jagiellonit të Krakovit, Poloni






Wprowadzenie

Szukając źródeł zainteresowania tematyką albańską w czasach nowożytnych najczęściej sięgamy do kilku prac wydanych pod koniec XVIII i w I połowie XIX stulecia, które do dziś stanowią niepodważalny element kanonu europejskiej albanologii. Pionierami nowoczesnej albanologii stali się włoscy jezuici Daniele Farlati i Filippo Riceputi, skupiający się na rozważaniach o chrześcijańskiej tożsamości Albanii i jej roli w dziejach Europy, a także szwedzki historyk i lingwista Johann Thunmann, który w dziele wydanym w 1774 r. ponad dwieście stron poświęcił rozważaniom nad historią i językiem Albańczyków. Większość autorów piszących w tym czasie o Albanii i Albańczykach skupiało się na badaniu piętnastowiecznego państwa Skanderbega lub też fascynowało się nieznanym ludem, który wyróżniał się charakterystycznym językiem, obyczajami, a także malowniczym strojem. Za przełom w badaniach albanologicznych XIX w. trzeba uznać ukazanie się w 1854 r. trzytomowego Albanesische Studien. Dzieło austriackiego dyplomaty i filologa Johanna Georga von Hahna znacząco rozszerzyło ówczesny stan wiedzy o Albańczykach dostarczając obfitego materiału źródłowego na temat geografii, historii, ale także ich współczesnej obyczajowości.

W gronie autorów, podejmujących tematykę albańską można odnaleźć także nieliczne grono Polaków. Także i w tym przypadku pierwszym impulsem do zainteresowania tematyką albańską była pamięć o dokonaniach Skanderbega i burzliwe losy średniowiecznej Albanii1. Nieliczne relacje polskich podróżników, którzy zetknęli się z Albańczykami nie były znane szerszemu gronu czytelników2. Od lat 20. XIX w. większość polskich relacji o Albanii ograniczała się do informacji o charakterze geograficznym i topograficznym, poprzestając częstokroć na ogólnej jej charakterystyce jako jednej z prowincji tureckich. Pierwszy rozbudowany opis Albańczyków, zwanych też Arnautami, przyniósł tekst Michała Podczaszyńskiego, opublikowany w 1826 r. w „Dzienniku Warszawskim”3. Autor doceniał męstwo i talenty wojskowe Arnautów, wskazując zarazem na dzikość ich natury oraz umiarkowanie w jedzeniu i piciu. Opis przedstawiony przez Podczaszyńskiego nie odbiegał zasadniczo od kolejnych relacji polskich o Albanii autorstwa Hipolita Skimborowicza, Michała Czajkowskiego oraz Romana Zmorskiego. Impulsem dla wzrostu zainteresowania polskich autorów tematyką bałkańską stał się wielki kryzys wschodni 1875-1878. Tym razem uwagę autorów przykuwała już nie tylko postać Skanderbega i chwalebna karta albańskiego katolicyzmu przeciwstawiającego się agresji osmańskiej, ale także aktualna sytuacja polityczno-społeczna ziem albańskich, ze szczególnym uwzględnieniem położenia ludności chrześcijańskiej. Wśród barwnych opowieści o albańskich żołnierzach w służbie tureckiej i o ich surowych obyczajach wyróżniała się relacja polskiego lekarza w służbie osmańskiej, Aleksandra Jabłonowskiego, który nazwał Albańczyków ostatnim ludem odkrytym przez cywilizację na południowo-wschodnim krańcu Europy4.

Za postać pierwszoplanową w gronie polskich dziewiętnastowiecznych odkrywców Albanii należy uznać jezuitę Marcina Czermińskiego. Związany przez większość swojego życia z Krakowem, po odbyciu studiów teologicznych w Rzymie i zakonnego nowicjatu objął kierownictwo miesięcznika „Misje Katolickie”. Pismu temu poświęcił ponad trzydzieści lat swojego życia, czyniąc z niego jeden z najciekawszych polskich periodyków XIX wieku. Czytelnicy „Misji Katolickich” śledzili działania polskich duchownych pracujących na wszystkich kontynentach, ale także zdobywali niezwykle cenne informacje o specyfice poszczególnych krajów, mentalności miejscowej ludności i możliwościach podjęcia w tych krajach pracy duszpasterskiej. Tematyka albańska na łamach „Misji Katolickich” pojawiła się po raz pierwszy w 1884 r. w postaci kilkustronnicowego artykułu, informującego czytelnika o nieznanym szerzej kraju europejskim, w którym mieszkają katolicy, zagrożeni przez postępujący proces islamizacji. Autor artykułu koncentrował się na formach działalności duszpasterskiej w archidiecezji szkoderskiej, ale przedstawił także ogólną charakterystykę społeczeństwa albańskiego. Srogość obyczajów i okrucieństwo opisywanego ludu autor artykułu uzasadniał oddziaływaniem religii muzułmańskiej, podkreślając zarazem, że Albańczyków-chrześcijan cechowała łagodność obyczajów i szacunek dla kobiet. Tekst nie odpowiadał jednoznacznie na pytanie, czy anonimowy autor artykułu osobiście dotarł do Albanii, czy korzystał z relacji dostępnych w prasie włoskiej.

Pierwsza wizyta Marcina Czermińskiego na ziemiach zamieszkanych przez Albańczyków miała miejsce w 1878 r., a więc w pierwszym roku studiów teologicznych w Rzymie. Plonem wizyty był krótki artykuł w piśmie „Biesiada Literacka”, zawierający obrazy z życia społeczności albańskiej zamieszkującej okolice Janiny w Epirze5. Relacja z drugiej podróży, którą autor odbył latem 1892 r. ukazała się w formie pierwodruku jako cykl artykułów, zamieszczonych na łamach „Misji Katolickich”, a rok później doczekała się publikacji książkowej. Dzieło, wydane w Krakowie stało się pierwszym polskim opracowaniem problematyki albańskiej wydanym w formie książki, wyprzedzając o kilka lat prace Włodzimierza Trąmpczyńskiego i Jana Grzegorzewskiego. Z uwagi na profil zainteresowań polskiego jezuity koncentruje się on na przedstawieniu północnej części kraju, w której przetrwali do czasów mu współczesnych Albańczycy wyznania katolickiego.

Zdecydowaną większość dzieła M. Czermińskiego zajmuje zarys historii Albanii od średniowiecza po wiek XIX. Zafascynowany lekturą ośmiotomowej edycji Illyricum Sacrum (wydawanej w latach 1751-1818), polski jezuita nasycił syntezę dziejów przekonaniem o trwałości pierwiastka chrześcijańskiego wśród Albańczyków, podkreślając zarazem ich determinację i wolę walki z Imperium Osmańskim. Tło historyczne, przedstawione przez Czermińskiego w sposób nieco anachroniczny, biorąc pod uwagę współczesne mu prace historyków włoskich, stanowi przede wszystkim wstęp do drobiazgowej analizy sytuacji kościoła katolickiego w Albanii i perspektyw dalszej pracy duszpasterskiej na tym terenie. Ocena moralna Albańczyków dość jednoznacznie różnicuje ich z uwagi na wyznanie, a zarazem stopień osmanizacji społeczeństwa. Okrucieństwu i srogości obyczajów albańskiego islamu autor przeciwstawia albańskich katolików, cierpiących z powodu nędzy i różnych form dyskryminacji. W sposób niezwykle trafny Czermiński przedstawia złożoność postaw Albańczyków wobec religii i norm prawa zwyczajowego, unikając typowej dla dziewiętnastowiecznych relacji podróżniczych stereotypizacji wizerunku Albańczyka. W albańskim świecie przedstawionym przez Czermińskiego jest miejsce zarówno na heroizm w obronie wiary katolickiej, jak też na apostazję wywołaną pozornie błahymi przyczynami. W przypowieściowym stylu, odwołującym się częstokroć do dramatycznych wydarzeń z pracy duchownych katolickich Czermiński przyjmuje postawę kaznodziei, ale zarazem tworzy opowieść daleką od typowego opracowania naukowego czy krajoznawczego. Narracja Czermińskiego zbudowana jest według konwencji, którą obserwujemy na łamach kierowanego przez niego pisma. W rozbudowanym opisie albańskiej obyczajowości autor stara się unikać ocen moralnych, chyba że są one jednoznacznie naganne z punktu widzenia etyki chrześcijańskiej. Wrażliwość misjonarza i zmysł obserwacyjny, które stanowią cechy rozpoznawalne dzieł krakowskiego jezuity, nabierają szczególnego znaczenia, kiedy autor przedstawia cechy konstruktywne albańskiej religijności, a nawet katalog postaw i motywacji, które można by określić pojęciem wyobraźni religijnej.

Czytając dzieło Czermińskiego nie można zapomnieć, że działalności duchownych katolickich nadaje on jednoznaczny rys „misji cywilizacyjnej”, prowadzonej na ziemiach pogrążonych w „osmańskim zacofaniu”. Działalność edukacyjno-kulturalna prowadzona przez zakony katolickie w Szkodrze doskonale wpisywała się w scenariusz ewangelizacji Albanii, realizowany pod kierunkiem włoskiego duchownego Pasquale Gueriniego (ordynariusza archidiecezji szkoderskiej w latach 1886-1909). W nieuchronnej konfrontacji albańskich katolików z państwem osmańskim istotną rolę odgrywało wsparcie polityczne i finansowe, jakiego doświadczali ze strony Austro-Węgier i Włoch.

W przedmowie do wydanych w 1899 r. relacji z podróży po Bośni i Hercegowinie, Czermiński potwierdzał, iż to wydana w 1893 r. książka o Albanii spowodowała widoczny wzrost
zainteresowania tematyką bałkańską wśród Polaków6. Tematyka albańska pojawiała się także w kolejnych pracach Marcina Czermińskiego, wydanych po 1893 r., choć głównie w postaci krótkich informacji o obecności Albańczyków w Czarnogórze i na wyspach greckich lub opisu kolonii albańskiej w pobliżu chorwackiego Zadaru. Dzieło Marcina Czermińskiego, stosunkowo mało znane wśród zachodnioeuropejskich badaczy Albanii, choćby z uwagi na język, w którym zostało napisane, śmiało można zaliczyć do najoryginalniejszych w dorobku światowej albanologii, a także co istotne – powstało znacznie wcześniej niż inne klasyczne dzieła tego rodzaju. Opis albańskich obyczajów przywołuje wydane w 1909 r. dzieło High Albania brytyjskiej podróżniczki Edith Durham, zaś równie interesujący obraz albańskiej religijności pojawił się dopiero w latach 20. XX w., kiedy publikował swoje prace włoski jezuita Fulvio Cordignano.

1 F. Kamiński, Wojny greckie z Portą Ottomańską dzielmościa Jerzego Kastriota przezwanego Skanderbeg wsławione, Wilno 1777; [M. K. Ogiński], O rządzie. Skanderbek książę Albanii, [w:] Powieści historyczne i moralne napisane przez obywatela słonimskiego, Warszawa 1782.

2 Relacja Stanisława Małachowskiego, który w 1790 r. podróżował do Stambułu i opisał swoje spotkanie z albańskimi rozbójnikami nie była znana szerzej aż do 1885 r., Jeszcze dłużej czekały na wydanie opisy Albańczyków zawarte we wspomnieniach Adama Sapiehy z podróży w latach 1802-1803, które ukazały się w roku 1983.

3 M. Podczaszyński, O Albańczykach czyli Arnautach, „Dziennik Warszawski” 1826/12, s.220-226.

4 A. Jabłonowski, Listy z Albanii, „Przegląd Lekarski” 1889/8, s.10.

5 M. Czermiński, Z podróży po Albanii, „Biesiada Literacka” 1878/11, s.167.

6 M. Czermiński, Z podróży po Bośni i Hercegowinie, Kraków 1899, s.V.

DMC Firewall is a Joomla Security extension!