ZBROJNA WALKA NARODU ALBAŃSKIEGO O NIEPODLEGŁOŚĆ

Drukuj
ZBROJNA WALKA NARODU ALBAŃSKIEGO O NIEPODLEGŁOŚĆ
W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ


dr Borys Przedpełski



Albania była pierwszym państwem europejskim, która przeciwstawiła się zbrojnie faszystowskiej agresji. Stała się ona ofiarą najazdu ze strony Włoch 7 kwietnia 1939 roku, czyli jeszcze przed wybuchem II wojny światowej. „Do tego czasu – jak zauważył prof. Arben Puto z Tirany - cele hitlerowskich Niemiec na kontynencie urzeczywistniły się «drogą pokojową» bez żadnego zbrojnego oporu, i, oczywiście, to okazało się bezpośrednim skutkiem krótkowzrocznej polityki «uciszenia» faszyzmu, prowadzonej przez Anglię i Francję, która osiągnęła swój punkt kulminacyjny w Monachium w 1938 roku” („Nowaja Ałbanija”1986, nr 2, s. 24.). Sprawcą podstępnej napaści na bezbronny i mały kraj bałkański był faszystowski dyktator Włoch, Benito Mussolini (1883-1945), który podczas swoich rządów dążył do odbudowy dawnego starożytnego imperium rzymskiego. Przez zajęcie Albanii wódz faszystów włoskich chciał nie tylko uzyskać kontrolę nad cieśniną Otranto - wrotami do Adriatyku, ale również zdobyć ważny przyczółek strategiczny do inwazji na Grecję. W kwietniu 1939 roku Mussolini, z jednej strony zazdroszcząc Hitlerowi sukcesów terytorialnych, z drugiej wykorzystując niepopularność dyktatury albańskiego króla Ahmeda Zogu (1895-1961), wyraził swoje dążenie do poszerzenia strefy wpływów w Europie Południowo-Wschodniej. Wypowiedział wtedy słowa: „Albania jest Czechami Bałkanów. Kto ma w swym posiadaniu Czechy, włada obszarami naddunajskimi. Kto zaś ma w swym posiadaniu Albanię, ten włada Bałkanami”.

alt
Król Ahmed Zogu z matką, żoną i siostrami

Pretekstem do zaatakowania ojczyzny górskich orłów przez wojska włoskie stała się próba uniezależnienia się króla Albańczyków Zogu od dyktatu i wpływów duce na rzecz ścisłej współpracy z Wielką Brytanią. Albania, mimo zaskoczenia podstępnym najazdem ze strony potężnego sąsiada, podjęła nierówną walkę z agresorem w obronie niepodległości kraju i zachowania godności narodowej. Wynik konfrontacji zbrojnej był jednak z góry przesądzony, gdyż Mussolini do walki skierował od 35 do 40 tys. żołnierzy i oficerów, 173 okręty, 600 samolotów przeciw niewielkiej liczebnie i słabo uzbrojonej armii albańskiej, liczącej 2 tys. 200 żołnierzy kadrowych i 2 tys. rezerwistów. Największy opór najeźdźcy napotkali na albańskim wybrzeżu, w miastach: Durrës, Vlora, Shëngjin i Saranda. Wieczorem 7 kwietnia 1939 roku król Zogu wraz z całą rodziną i najwierniejszymi współpracownikami opuścił Tiranę i przez Elbasan, Pogradec i Korczę udał się do Grecji, a stamtąd przez Lwów i Warszawę do Wielkiej Brytanii. Na skutek przeważających sił wroga Albania w ciągu kilku dni została zajęta, a następnie przyłączona do Włoch.

alt
Ducze w Albanii

12 kwietnia 1939 roku całkowicie kontrolowana i przekupiona przez okupantów marionetkowa Rada Zarządzająca, tzw. Konstytuanta, zwołana w Tiranie, pospiesznie przekazała koronę albańską królowi włoskiemu Wiktorowi Emanuelowi III (1869-1947). W ten sposób Albania stała się koronnym krajem Włoch.
Początkowo opór narodu albańskiego przeciw faszystowskiej okupacji polegał na organizowaniu demonstracji i strajków. Ich uczestnicy domagali się opuszczenia kraju przez Włochów i dymisji kolaboranckiego rządu Shefqeta beja Vërlaciego (zm. 1947?), długoletniego politycznego przeciwnika króla Zogu.
Bardzo wcześnie, bo już w latach 1939-1940, w górzystych regionach Albanii powstały pierwsze grupy oporu, organizowane zarówno przez zwolenników, jak i przeciwników króla Zogu. W 1940 roku major Abaz Kupi (1891-1976), były oficer królewskiej żandarmerii, utworzył pierwszą albańską formację podziemną, znaną pod nazwą Front Jedności. Organizacja ta nie odegrała jednak decydującej roli w walce o wyzwolenie kraju, ponieważ po roku działalności została rozbita przez okupacyjne wojska włoskie.
Latem 1940 roku w różnych regionach Albanii grupy partyzanckie i dywersyjne zadały okupantom dotkliwe straty. Najbardziej spektakularną akcją albańskich bojowników podziemia w tym okresie stało się zlikwidowanie w okolicach miasta Szkodry około stuosobowego oddziału wojskowego sił okupacyjnych. W panującej sytuacji namiestnik włoski, gen. Jacomini di San Sarino, zwrócił się do Mussoliniego z prośbą o przysłanie dodatkowych żołnierzy. W końcu 1940 roku w okupowanej Albanii stacjonowało już 100 tys. żołnierzy włoskich. Z każdym dniem narastał bunt i opór narodu albańskiego przeciw obcej dominacji. Wyrazem sprzeciwu wobec panowania okupantów był nieudany zamach na króla Włoch Wiktora Emanuela III, dokonany w centrum Tirany, w maju 1941 roku, przez młodego robotnika, Vasila Laci (1920-1941).

alt
Wiktor Emanuel III, król Włoch, foto Wikipedia

Po zaatakowaniu Związku Radzieckiego przez Niemcy hitlerowskie i ich sojuszników 22 czerwca 1941 roku, opór narodu albańskiego przeciw faszystowskiej okupacji wszedł w nową fazę. Na czele tej walki stanęła Komunistyczna Partia Albanii (Partia Komuniste e Shqipërisë), która powstała przy udziale komunistów jugosłowiańskich 8 listopada 1941 roku w Tiranie, w niewielkim jednopiętrowym domu, należącym do niejakiego Hasana Kurdari. Jej sekretarzem generalnym został przyszły dyktator Albanii – 33 letni wówczas Enver Hodża (1908-1985), były pracownik konsulatu albańskiego w Brukseli, potem nauczyciel języka francuskiego, aktywny działacz komunistyczny.

alt
Młody Enver

Nowo założona partia w pierwszej odezwie programowej podała dwa główne zadania do wypełnienia: „[…] Zaszczepić ideę ogólnego powstania dla wyzwolenia kraju poprzez wspólne akcje […] Przygotować naród politycznie i militarnie do ogólnego powstania zbrojnego”. O ile na początku swojej działalności KPA liczyła zaledwie 137 członków, o tyle w listopadzie 1944 roku skupiała w swoich szeregach 2.800 członków. Dwa tygodnie po założeniu KPA, 23 listopada utworzono w Tiranie Organizację Młodzieży Komunistycznej Albanii. Jej sekretarzem został Qemal Stafa (1920-1942), młody działacz lewicowy i poeta ze Szkodry, członek KC KPA, uważany w Albanii za bohatera ludu.

Od czasu powstania KPA nasiliła się działalność sabotażowa i zbrojna walka Albańczyków przeciw obcym okupantom. W nocy z 24 na 25 lipca 1942 roku specjalne grupy bojowe z rozkazu Komitetu Centralnego KPA przerwały wszystkie połączenia telegraficzne i telefoniczne w całym kraju, wysadziły wiele mostów i magazynów amunicji oraz liczne składy paliwa. W wyniku tej brawurowej akcji okupanci faszystowscy czuli się w małym bałkańskim kraju coraz mniej pewnie.

alt
Albańscy partyzanci w natarciu

W celu nasilenia walki z wrogiem, 16 września 1942 roku we wsi Peza niedaleko Tirany, powstał antyfaszystowski Front Wyzwolenia Narodowego (Levizja National Çlirimtar), do którego przyłączyli się patrioci albańscy niezależnie od reprezentowanych poglądów politycznych i wyznawanej religii. W konferencji wzięli udział dowódcy największych ugrupowań partyzanckich: płk Myslim Peza (1897-1984), Mustafa Baba Faja Martaneshi (zm. 1947), Haxhi Lleshi (1913-1998) i mjr Abaz Kupi. Głównym celem Frontu nie była walka o komunizm, lecz o niepodległość Albanii. Chodziło mu o zjednoczenie wszystkich sił patriotycznych we wspólnej walce z okupantem.

Nie wszyscy albańscy przywódcy ruchu oporu przyłączyli się do Frontu Wyzwolenia Narodowego. W październiku 1942 roku działacze albańskiej prawicy zorganizowali konkurencyjną formację partyzancką, znaną pod nazwą Front Narodowy (Balli Kombëtar). Na czele tej antykomunistycznej organizacji podziemnej stanął Midhat Frashëri (1880-1949), polityk, intelektualista, uczestnik walk antytureckich o niepodległość Albanii na początku XX wieku, zwolennik orientacji prozachodniej, zwłaszcza ścisłej współpracy z Wielką Brytanią. Front Narodowy najwięcej zwolenników zyskał wśród inteligencji i chłopstwa. W swoim programie dążył do utworzenia demokratycznego państwa republikańskiego w granicach etnicznych, obejmującego oprócz właściwej Albanii również tereny Kosowa, zachodniej Macedonii i południowej Czarnogóry. Front Narodowy nie podejmował większych operacji zbrojnych przeciwko okupantom. Jego liderzy liczyli na pomoc aliantów zachodnich zarówno w wyzwoleniu kraju, jak i przejęciu władzy.

Na początku sierpnia 1942 roku przedstawiciele Frontu Wyzwolenia Narodowego i Frontu Narodowego podpisali w miejscowości Mukaj porozumienie o połączeniu obu ugrupowań i utworzeniu jednej formacji zbrojnej, pod nazwą Komitet Ocalenia Albanii. Ostatecznie nie doszło do realizacji tego przedsięwzięcia na skutek nieporozumień politycznych i wzajemnego braku zaufania.
W ciągu 1942 roku partyzanci albańscy zadali siłom okupacyjnym dotkliwe straty. W walkach zginęło 4 tys. 500 żołnierzy włoskich, a 500 wzięto do niewoli. Pod koniec 1942 roku na terenie Albanii działało już 40 oddziałów partyzanckich, liczących ponad 10 tys. bojowników.
W połowie 1943 roku wojska okupacyjne przeprowadziły ofensywę antypartyzancką, spaliły dziesiątki wsi albańskich i deportowały tysiące mieszkańców na wyspy Morza Tyrreńskiego. Na skutek tych bezwzględnych działań partyzanci albańscy na pewien czas musieli wycofać się w głąb gór.

10 lipca 1943 roku, w dniu lądowania wojsk alianckich na Sycylii, na konferencji w miejscowości Labinot pod Elbasanem zapadła decyzja o zorganizowaniu lewicowej Albańskiej Armii Narodowowyzwoleńczej (Ushtria National Çlirimtare) i jej Sztabu Generalnego. Komisarzem politycznym AAN został Enver Hodża, sekretarz generalny KPA, szefem sztabu zaś Spiro Moissiu (1900-1981), działacz komunistyczny, były oficer armii królewskiej. Wraz z powołaniem Armii podziemnej i jej Sztabu Generalnego przystąpiono do reorganizacji ruchu oporu przez tworzenie na całym terytorium kraju brygad partyzanckich. We wrześniu 1943 roku Albańska Armia Narodowowyzwoleńcza, dysponująca wówczas 30 tys. żołnierzy, wyzwoliła spod okupacji włoskiej większość terytorium kraju. Wielki sukces partyzantów albańskich nie oznaczał jednak zakończenia zmagań zbrojnych z faszyzmem.

10 września 1943 roku, po kapitulacji Włoch, do Albanii wkroczyły oddziały hitlerowskiej 21. Armii w sile kilku dywizji, które zajęły wszystkie ważne miasta, porty i węzły komunikacyjne kraju. Chcąc wprowadzić w błąd naród albański okupanci nazistowscy ogłosili niepodległość Albanii przez przywrócenie przedwojennej zogistowskiej konstytucji i flagi. Na czele rządu zdrady narodowej, tzw. Tymczasowego Komitetu Wykonawczego, stanął Ibrahim bej Biçaku (zm. 1947), zwolennik orientacji proniemieckiej. Naród albański w przytłaczającej większości odrzucił propozycję współpracy z najeźdźcą i wzmógł walkę o wyzwolenie kraju spod jarzma nazizmu. W połowie września 1943 roku w środkowej Albanii pod Drashovicą (Vhorą) doszło do wielkiej bitwy między oddziałami AAN a wojskami nazistowskimi. W jej wyniku Niemcy utracili 300 zabitych, 600 rannych oraz dużą liczbę sprzętu wojennego.

W listopadzie 1943 roku, w warunkach obcej okupacji i zbliżającej się walki o władzę polityczną w kraju, za pośrednictwem emisariuszy byłego króla Zogu, w Albanii powstała jeszcze jedna organizacja podziemna, pod nazwą Legaliteti (Praworządność). Na czele nowej formacji partyzanckiej stanął mjr Abaz Kupi, były członek Rady Generalnej FWN. Legaliteti działała przede wszystkim w północnej Albanii. Organizacja ta dążyła do oswobodzenia kraju i przywrócenia monarchii. Przez cały okres swojej działalności zwalczała zarówno okupantów niemieckich, jak i lewicowych partyzantów.

Podczas surowej zimy, na przełomie 1943 i 1944 roku oraz wiosną 1944 roku wojska hitlerowskie w sile 45 tys. żołnierzy próbowały rozprawić się z oddziałami Albańskiej Armii Narodowowyzwoleńczej w rejonie Korczy, Elbasanu i Beratu oraz w górach północnej Albanii. Przeprowadzone wtedy przez siły nazistowskie operacje zbrojne nie przyniosły spodziewanego przez okupantów rezultatu i zostały odparte dzięki niesłychanemu bohaterstwu albańskich partyzantów. W panującej sytuacji Niemcy chcieli zastraszyć ludność cywilną, czynnie popierającą bojowników podziemia. 4 lutego 1944 roku, w ciągu jednej nocy, w odwecie za próbę dokonania przez partyzantów albańskich trzech zamachów w Nowej Tiranie, hitlerowcy i miejscowi kolaboranci rozstrzelali w stolicy okupowanej Albanii 84 osoby i aresztowali przeszło 500 mieszkańców. Nazajutrz prorządowa gazeta „Bashkimi e Kombit” (Zjednoczenie Narodu), będąca na usługach okupanta, chcąc usprawiedliwić pokazową akcję terroru, napisała: „krew łaknie krwi. Puszczenie krwi jest radykalnym środkiem leczniczym. Krew powinna płynąć ulicami Tirany, jeżeli chcemy przywrócić spokój”. Naziści triumfując nad bezbronną ludnością cynicznie ogłosili zdławienie ruchu oporu. W rzeczywistości opór narodu albańskiego przeciw faszystowskiej przemocy z każdym dniem przybierał na sile.

Wiosną 1944 roku komuniści albańscy przystąpili do wstępnego opracowania zasad prawno-ustrojowych przyszłego państwa albańskiego i stworzenia warunków do przejęcia władzy politycznej w kraju. W dniach 24-28 maja 1944 roku, w oswobodzonym przez partyzantów miasteczku Përmet, na południu kraju, obradował I Antyfaszystowski Kongres Wyzwolenia Narodowego, który powołał organy władzy ustawodawczej i wykonawczej – Antyfaszystowską Radę Wyzwolenia Narodowego, złożoną ze 121 osób oraz Antyfaszystowski Komitet Wyzwolenia Narodowego, składający się z 13 członków, przekształcony w październiku tego samego roku w Tymczasowy Rząd Demokratyczny Albanii. Na czele Antyfaszystowskiej Rady Wyzwolenia Narodowego stanął dr Omer Nishani (1887-1954), lekarz, uczestnik demokratycznej rewolucji czerwcowej w 1924 roku, a na przewodniczącego Antyfaszystowskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego został wybrany generał – pułkownik Enver Hodża, mianowany jednocześnie naczelnym dowódcą Albańskiej Armii Narodowowyzwoleńczej. Uczestnicy zgromadzenia w Përmecie, oprócz powołania najwyższych organów władzy ustawodawczej i wykonawczej, przyjęli uchwałę o zakazie powrotu króla Zogu i stworzeniu warunków do budowy nowej, ludowej Albanii.

W lipcu 1944 roku oddziały Albańskiej Armii Narodowowyzwoleńczej, chcąc wyprzeć okupantów z kraju, przystąpiły do ofensywy przeciwko niemieckim siłom nazistowskim. W wyniku śmiałych ataków na pozycje wojsk hitlerowskich partyzanci albańscy w drugiej połowie sierpnia wyzwolili rejon Dibry, 12 września - Berat, 18 września - Gjirokastrę, 16 października – Vlorę, a 24 października – Korczę. Do połowy października 1944 roku 3/4 terytorium Albanii było wolne. W panującej sytuacji partyzanci albańscy postanowili przystąpić do rozstrzygającego uderzenia na pozycje sił niemieckich w Tiranie i na północy kraju. Chlubne zadanie zdobycia stolicy kraju powierzono 1. Dywizji Szturmowej (uderzeniowej) Armii Narodowowyzwoleńczej, dowodzonej przez gen. Mehmeta Shehu (1913-1981), uczestnika wojny domowej w Hiszpanii. Po 19 dniach zaciekłych walk o każdy dom i każdą ulicę, 17 listopada 1944 roku Tirana została wyzwolona.

alt
Mehmet Shehu

Opis walk o wyzwolenie stolicy kraju Orlich Synów i przejęcia przez partyzantów rozgłośni radiowej znajdujemy w powieści albańskiego pisarza Ismaila Kadare (ur. 1936) pt. Listopad w pewnej stolicy. Ostatecznie cała Albania została wyzwolona spod okupacji hitlerowskiej 29 listopada 1944 roku z chwilą zajęcia Szkodry, największego miasta na północy kraju i ostatniego punktu kontrolowanego przez nazistów. Po II wojnie światowej dzień ten uznano za oficjalne święto narodowe Albanii, obchodzone jako Dzień wyzwolenia ojczyzny i zwycięstwa rewolucji ludowej. W 1996 roku, już w nowej rzeczywistości ustrojowej, dotychczasowa data wyzwolenia Albanii spod okupacji hitlerowskiej została zakwestionowana przez niektórych weteranów wojny. Ich zdaniem Szkodra została wyzwolona nie 29 listopada 1944 roku, lecz dzień wcześniej. Twierdzili oni, że zmiany daty oswobodzenia Albanii spod okupacji hitlerowskiej na 29 listopada dokonał przywódca komunistyczny, Enver Hodża na życzenie władz jugosłowiańskich, ze względu na proklamowanie 28 listopada 1945 roku Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosławii. Chodziło o to, aby dzień wyzwolenia kraju górskich orłów nie był obchodzony w dniu ogłoszenia Jugosławii republiką ludową. W nowej demokratycznej Albanii głównym świętem narodowym jest „Dzień flagi” – rocznica proklamowania niepodległości kraju we Vlorze 28 listopada 1912 roku.

alt
Enver Hodża w wyzwolonej Tiranie


W końcowym etapie wojny z okupantem Albańska Armia Narodowowyzwoleńcza, składająca się z 8 dywizji (26 brygad) i podzielona na 3 korpusy, liczyła łącznie 70 tys. żołnierzy, mężczyzn i kobiet. Biorąc pod uwagę ówczesną liczbę ludności Albanii 1 mil. 200 tys., partyzanci albańscy stanowili 7% narodu. Należy przy tym zauważyć, że udział procentowy Albańczyków z kraju Skipetarów w walce narodowowyzwoleńczej był większy niż narodów w sąsiedniej Jugosławii.
Albania została wyzwolona spod ucisku faszystowskiego wyłącznie własnymi siłami. W odróżnieniu od innych państw europejskich, w oswobodzeniu ojczyzny górskich orłów, nie poległ ani jeden żołnierz wojsk koalicji antyhitlerowskiej. Zwycięstwo partyzantów albańskich nad faszyzmem było możliwe głównie dzięki bohaterstwu, determinacji i masowemu udziałowi Albańczyków w walce z siłami okupacyjnymi. Poza tym triumf Albańskiej Armii Narodowowyzwoleńczej w dużym stopniu przyspieszyła ofensywa Armii Czerwonej, prowadzona na Bałkanach, na terytorium Rumunii, Bułgarii i częściowo Jugosławii. Albańczycy pamiętają też, że bez radzieckiego zwycięstwa pod Stalingradem faktycznie nie byłoby możliwe wyzwolenie Tirany. Mówiąc o zmaganiach zbrojnych Albańczyków podczas II wojny światowej nie można pominąć faktu, że u boku partyzantów albańskich wzięło udział kilku Polaków. Jednym z nich był Stanisław Foks z Wilamowic koło Oświęcimia, który wiosną 1943 roku, po ucieczce z niemieckiego Wehrmachtu, przyłączył się do 1 Brygady Szturmowej Albańskiej Armii Narodowowyzwoleńczej i walczył w jej szeregach aż do całkowitego wyzwolenia kraju spod ucisku faszystowskiego. Walkę z hitlerowcami w Albanii wspierali też zbiegli żołnierze włoscy, którzy utworzyli nawet własny batalion im. Antonio Gramsciego. Fakty te świadczyły o wspólnej walce europejskich antyfaszystów o niepodległość Kraju Orlich Synów.
Partyzanci albańscy, oprócz walki o wolność i niezawisłość własnego kraju, wzięli również czynny udział w wyzwoleniu kilku regionów sąsiedniej Jugosławii. Po oswobodzeniu kraju Orlich Synów spod ucisku faszystowskiego, dwie dywizje Albańskiej Armii Narodowowyzwoleńczej (5 i 6), w liczbie 20.000 żołnierzy, uczestniczyły razem z oddziałami Jugosłowiańskiej Armii Narodowowyzwoleńczej w walkach z wojskami hitlerowskimi w Macedonii, Kosowie, Czarnogórze i południowej Bośni. Był to liczący się wkład Albańczyków we wspólne zwycięstwo narodów nad faszyzmem.

Podczas II wojny światowej Albania poniosła dotkliwe straty. W konsekwencji działań wojennych i terroru faszystowskiego kraj Skipetarów stracił 2,48% ludności, 28 tys. zabitych (w tym 11 tys. partyzantów), co oznaczało utratę 24 obywateli na 1000 mieszkańców. Do tego trzeba jeszcze dodać ponad 12 tys. rannych oraz 1850 zniszczonych miast i wiosek. Jednocześnie nie można zapominać, że podczas bohaterskiej walki o wolność i niepodległość w latach 1939-1944, Albańczycy zadali wojskom okupacyjnym straty, wynoszące 70 tys. żołnierzy zabitych i rannych. Ogółem albańskie siły partyzanckie różnych formacji wiązały w walce 100 tys. żołnierzy włoskich i 70 tys. niemieckich, co razem stanowiło 15 dywizji wojsk faszystowskich.

Bibliografia:



Nota o autorze:

Borys Przedpełski (ur. 1968), doktor nauk teologicznych w zakresie teologii starokatolickiej, wykładowca w Katedrze Starokatolickiej Teologii Dogmatycznej i Moralnej Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie, sekretarz Zarządu Głównego Towarzystwa Polsko-Albańskiego (2007-2009), obecnie członek Komisji Rewizyjnej TPA. Autor kilkudziesięciu artykułów naukowych i popularnonaukowych. Szczególne miejsce w jego zainteresowaniach zajmuje historia i kultura Albanii.

DMC Firewall is developed by Dean Marshall Consultancy Ltd