ZBROJNA WALKA NARODU ALBAŃSKIEGO O NIEPODLEGŁOŚĆ
W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ


dr Borys Przedpełski



Albania była pierwszym państwem europejskim, która przeciwstawiła się zbrojnie faszystowskiej agresji. Stała się ona ofiarą najazdu ze strony Włoch 7 kwietnia 1939 roku, czyli jeszcze przed wybuchem II wojny światowej. „Do tego czasu – jak zauważył prof. Arben Puto z Tirany - cele hitlerowskich Niemiec na kontynencie urzeczywistniły się «drogą pokojową» bez żadnego zbrojnego oporu, i, oczywiście, to okazało się bezpośrednim skutkiem krótkowzrocznej polityki «uciszenia» faszyzmu, prowadzonej przez Anglię i Francję, która osiągnęła swój punkt kulminacyjny w Monachium w 1938 roku” („Nowaja Ałbanija”1986, nr 2, s. 24.). Sprawcą podstępnej napaści na bezbronny i mały kraj bałkański był faszystowski dyktator Włoch, Benito Mussolini (1883-1945), który podczas swoich rządów dążył do odbudowy dawnego starożytnego imperium rzymskiego. Przez zajęcie Albanii wódz faszystów włoskich chciał nie tylko uzyskać kontrolę nad cieśniną Otranto - wrotami do Adriatyku, ale również zdobyć ważny przyczółek strategiczny do inwazji na Grecję. W kwietniu 1939 roku Mussolini, z jednej strony zazdroszcząc Hitlerowi sukcesów terytorialnych, z drugiej wykorzystując niepopularność dyktatury albańskiego króla Ahmeda Zogu (1895-1961), wyraził swoje dążenie do poszerzenia strefy wpływów w Europie Południowo-Wschodniej. Wypowiedział wtedy słowa: „Albania jest Czechami Bałkanów. Kto ma w swym posiadaniu Czechy, włada obszarami naddunajskimi. Kto zaś ma w swym posiadaniu Albanię, ten włada Bałkanami”.

alt
Król Ahmed Zogu z matką, żoną i siostrami

Pretekstem do zaatakowania ojczyzny górskich orłów przez wojska włoskie stała się próba uniezależnienia się króla Albańczyków Zogu od dyktatu i wpływów duce na rzecz ścisłej współpracy z Wielką Brytanią. Albania, mimo zaskoczenia podstępnym najazdem ze strony potężnego sąsiada, podjęła nierówną walkę z agresorem w obronie niepodległości kraju i zachowania godności narodowej. Wynik konfrontacji zbrojnej był jednak z góry przesądzony, gdyż Mussolini do walki skierował od 35 do 40 tys. żołnierzy i oficerów, 173 okręty, 600 samolotów przeciw niewielkiej liczebnie i słabo uzbrojonej armii albańskiej, liczącej 2 tys. 200 żołnierzy kadrowych i 2 tys. rezerwistów. Największy opór najeźdźcy napotkali na albańskim wybrzeżu, w miastach: Durrës, Vlora, Shëngjin i Saranda. Wieczorem 7 kwietnia 1939 roku król Zogu wraz z całą rodziną i najwierniejszymi współpracownikami opuścił Tiranę i przez Elbasan, Pogradec i Korczę udał się do Grecji, a stamtąd przez Lwów i Warszawę do Wielkiej Brytanii. Na skutek przeważających sił wroga Albania w ciągu kilku dni została zajęta, a następnie przyłączona do Włoch.

alt
Ducze w Albanii

12 kwietnia 1939 roku całkowicie kontrolowana i przekupiona przez okupantów marionetkowa Rada Zarządzająca, tzw. Konstytuanta, zwołana w Tiranie, pospiesznie przekazała koronę albańską królowi włoskiemu Wiktorowi Emanuelowi III (1869-1947). W ten sposób Albania stała się koronnym krajem Włoch.
Początkowo opór narodu albańskiego przeciw faszystowskiej okupacji polegał na organizowaniu demonstracji i strajków. Ich uczestnicy domagali się opuszczenia kraju przez Włochów i dymisji kolaboranckiego rządu Shefqeta beja Vërlaciego (zm. 1947?), długoletniego politycznego przeciwnika króla Zogu.
Bardzo wcześnie, bo już w latach 1939-1940, w górzystych regionach Albanii powstały pierwsze grupy oporu, organizowane zarówno przez zwolenników, jak i przeciwników króla Zogu. W 1940 roku major Abaz Kupi (1891-1976), były oficer królewskiej żandarmerii, utworzył pierwszą albańską formację podziemną, znaną pod nazwą Front Jedności. Organizacja ta nie odegrała jednak decydującej roli w walce o wyzwolenie kraju, ponieważ po roku działalności została rozbita przez okupacyjne wojska włoskie.
Latem 1940 roku w różnych regionach Albanii grupy partyzanckie i dywersyjne zadały okupantom dotkliwe straty. Najbardziej spektakularną akcją albańskich bojowników podziemia w tym okresie stało się zlikwidowanie w okolicach miasta Szkodry około stuosobowego oddziału wojskowego sił okupacyjnych. W panującej sytuacji namiestnik włoski, gen. Jacomini di San Sarino, zwrócił się do Mussoliniego z prośbą o przysłanie dodatkowych żołnierzy. W końcu 1940 roku w okupowanej Albanii stacjonowało już 100 tys. żołnierzy włoskich. Z każdym dniem narastał bunt i opór narodu albańskiego przeciw obcej dominacji. Wyrazem sprzeciwu wobec panowania okupantów był nieudany zamach na króla Włoch Wiktora Emanuela III, dokonany w centrum Tirany, w maju 1941 roku, przez młodego robotnika, Vasila Laci (1920-1941).

alt
Wiktor Emanuel III, król Włoch, foto Wikipedia

Po zaatakowaniu Związku Radzieckiego przez Niemcy hitlerowskie i ich sojuszników 22 czerwca 1941 roku, opór narodu albańskiego przeciw faszystowskiej okupacji wszedł w nową fazę. Na czele tej walki stanęła Komunistyczna Partia Albanii (Partia Komuniste e Shqipërisë), która powstała przy udziale komunistów jugosłowiańskich 8 listopada 1941 roku w Tiranie, w niewielkim jednopiętrowym domu, należącym do niejakiego Hasana Kurdari. Jej sekretarzem generalnym został przyszły dyktator Albanii – 33 letni wówczas Enver Hodża (1908-1985), były pracownik konsulatu albańskiego w Brukseli, potem nauczyciel języka francuskiego, aktywny działacz komunistyczny.

alt
Młody Enver

Nowo założona partia w pierwszej odezwie programowej podała dwa główne zadania do wypełnienia: „[…] Zaszczepić ideę ogólnego powstania dla wyzwolenia kraju poprzez wspólne akcje […] Przygotować naród politycznie i militarnie do ogólnego powstania zbrojnego”. O ile na początku swojej działalności KPA liczyła zaledwie 137 członków, o tyle w listopadzie 1944 roku skupiała w swoich szeregach 2.800 członków. Dwa tygodnie po założeniu KPA, 23 listopada utworzono w Tiranie Organizację Młodzieży Komunistycznej Albanii. Jej sekretarzem został Qemal Stafa (1920-1942), młody działacz lewicowy i poeta ze Szkodry, członek KC KPA, uważany w Albanii za bohatera ludu.

Od czasu powstania KPA nasiliła się działalność sabotażowa i zbrojna walka Albańczyków przeciw obcym okupantom. W nocy z 24 na 25 lipca 1942 roku specjalne grupy bojowe z rozkazu Komitetu Centralnego KPA przerwały wszystkie połączenia telegraficzne i telefoniczne w całym kraju, wysadziły wiele mostów i magazynów amunicji oraz liczne składy paliwa. W wyniku tej brawurowej akcji okupanci faszystowscy czuli się w małym bałkańskim kraju coraz mniej pewnie.

alt
Albańscy partyzanci w natarciu

W celu nasilenia walki z wrogiem, 16 września 1942 roku we wsi Peza niedaleko Tirany, powstał antyfaszystowski Front Wyzwolenia Narodowego (Levizja National Çlirimtar), do którego przyłączyli się patrioci albańscy niezależnie od reprezentowanych poglądów politycznych i wyznawanej religii. W konferencji wzięli udział dowódcy największych ugrupowań partyzanckich: płk Myslim Peza (1897-1984), Mustafa Baba Faja Martaneshi (zm. 1947), Haxhi Lleshi (1913-1998) i mjr Abaz Kupi. Głównym celem Frontu nie była walka o komunizm, lecz o niepodległość Albanii. Chodziło mu o zjednoczenie wszystkich sił patriotycznych we wspólnej walce z okupantem.

Nie wszyscy albańscy przywódcy ruchu oporu przyłączyli się do Frontu Wyzwolenia Narodowego. W październiku 1942 roku działacze albańskiej prawicy zorganizowali konkurencyjną formację partyzancką, znaną pod nazwą Front Narodowy (Balli Kombëtar). Na czele tej antykomunistycznej organizacji podziemnej stanął Midhat Frashëri (1880-1949), polityk, intelektualista, uczestnik walk antytureckich o niepodległość Albanii na początku XX wieku, zwolennik orientacji prozachodniej, zwłaszcza ścisłej współpracy z Wielką Brytanią. Front Narodowy najwięcej zwolenników zyskał wśród inteligencji i chłopstwa. W swoim programie dążył do utworzenia demokratycznego państwa republikańskiego w granicach etnicznych, obejmującego oprócz właściwej Albanii również tereny Kosowa, zachodniej Macedonii i południowej Czarnogóry. Front Narodowy nie podejmował większych operacji zbrojnych przeciwko okupantom. Jego liderzy liczyli na pomoc aliantów zachodnich zarówno w wyzwoleniu kraju, jak i przejęciu władzy.

Na początku sierpnia 1942 roku przedstawiciele Frontu Wyzwolenia Narodowego i Frontu Narodowego podpisali w miejscowości Mukaj porozumienie o połączeniu obu ugrupowań i utworzeniu jednej formacji zbrojnej, pod nazwą Komitet Ocalenia Albanii. Ostatecznie nie doszło do realizacji tego przedsięwzięcia na skutek nieporozumień politycznych i wzajemnego braku zaufania.
W ciągu 1942 roku partyzanci albańscy zadali siłom okupacyjnym dotkliwe straty. W walkach zginęło 4 tys. 500 żołnierzy włoskich, a 500 wzięto do niewoli. Pod koniec 1942 roku na terenie Albanii działało już 40 oddziałów partyzanckich, liczących ponad 10 tys. bojowników.
W połowie 1943 roku wojska okupacyjne przeprowadziły ofensywę antypartyzancką, spaliły dziesiątki wsi albańskich i deportowały tysiące mieszkańców na wyspy Morza Tyrreńskiego. Na skutek tych bezwzględnych działań partyzanci albańscy na pewien czas musieli wycofać się w głąb gór.

10 lipca 1943 roku, w dniu lądowania wojsk alianckich na Sycylii, na konferencji w miejscowości Labinot pod Elbasanem zapadła decyzja o zorganizowaniu lewicowej Albańskiej Armii Narodowowyzwoleńczej (Ushtria National Çlirimtare) i jej Sztabu Generalnego. Komisarzem politycznym AAN został Enver Hodża, sekretarz generalny KPA, szefem sztabu zaś Spiro Moissiu (1900-1981), działacz komunistyczny, były oficer armii królewskiej. Wraz z powołaniem Armii podziemnej i jej Sztabu Generalnego przystąpiono do reorganizacji ruchu oporu przez tworzenie na całym terytorium kraju brygad partyzanckich. We wrześniu 1943 roku Albańska Armia Narodowowyzwoleńcza, dysponująca wówczas 30 tys. żołnierzy, wyzwoliła spod okupacji włoskiej większość terytorium kraju. Wielki sukces partyzantów albańskich nie oznaczał jednak zakończenia zmagań zbrojnych z faszyzmem.

10 września 1943 roku, po kapitulacji Włoch, do Albanii wkroczyły oddziały hitlerowskiej 21. Armii w sile kilku dywizji, które zajęły wszystkie ważne miasta, porty i węzły komunikacyjne kraju. Chcąc wprowadzić w błąd naród albański okupanci nazistowscy ogłosili niepodległość Albanii przez przywrócenie przedwojennej zogistowskiej konstytucji i flagi. Na czele rządu zdrady narodowej, tzw. Tymczasowego Komitetu Wykonawczego, stanął Ibrahim bej Biçaku (zm. 1947), zwolennik orientacji proniemieckiej. Naród albański w przytłaczającej większości odrzucił propozycję współpracy z najeźdźcą i wzmógł walkę o wyzwolenie kraju spod jarzma nazizmu. W połowie września 1943 roku w środkowej Albanii pod Drashovicą (Vhorą) doszło do wielkiej bitwy między oddziałami AAN a wojskami nazistowskimi. W jej wyniku Niemcy utracili 300 zabitych, 600 rannych oraz dużą liczbę sprzętu wojennego.

W listopadzie 1943 roku, w warunkach obcej okupacji i zbliżającej się walki o władzę polityczną w kraju, za pośrednictwem emisariuszy byłego króla Zogu, w Albanii powstała jeszcze jedna organizacja podziemna, pod nazwą Legaliteti (Praworządność). Na czele nowej formacji partyzanckiej stanął mjr Abaz Kupi, były członek Rady Generalnej FWN. Legaliteti działała przede wszystkim w północnej Albanii. Organizacja ta dążyła do oswobodzenia kraju i przywrócenia monarchii. Przez cały okres swojej działalności zwalczała zarówno okupantów niemieckich, jak i lewicowych partyzantów.

Podczas surowej zimy, na przełomie 1943 i 1944 roku oraz wiosną 1944 roku wojska hitlerowskie w sile 45 tys. żołnierzy próbowały rozprawić się z oddziałami Albańskiej Armii Narodowowyzwoleńczej w rejonie Korczy, Elbasanu i Beratu oraz w górach północnej Albanii. Przeprowadzone wtedy przez siły nazistowskie operacje zbrojne nie przyniosły spodziewanego przez okupantów rezultatu i zostały odparte dzięki niesłychanemu bohaterstwu albańskich partyzantów. W panującej sytuacji Niemcy chcieli zastraszyć ludność cywilną, czynnie popierającą bojowników podziemia. 4 lutego 1944 roku, w ciągu jednej nocy, w odwecie za próbę dokonania przez partyzantów albańskich trzech zamachów w Nowej Tiranie, hitlerowcy i miejscowi kolaboranci rozstrzelali w stolicy okupowanej Albanii 84 osoby i aresztowali przeszło 500 mieszkańców. Nazajutrz prorządowa gazeta „Bashkimi e Kombit” (Zjednoczenie Narodu), będąca na usługach okupanta, chcąc usprawiedliwić pokazową akcję terroru, napisała: „krew łaknie krwi. Puszczenie krwi jest radykalnym środkiem leczniczym. Krew powinna płynąć ulicami Tirany, jeżeli chcemy przywrócić spokój”. Naziści triumfując nad bezbronną ludnością cynicznie ogłosili zdławienie ruchu oporu. W rzeczywistości opór narodu albańskiego przeciw faszystowskiej przemocy z każdym dniem przybierał na sile.

Wiosną 1944 roku komuniści albańscy przystąpili do wstępnego opracowania zasad prawno-ustrojowych przyszłego państwa albańskiego i stworzenia warunków do przejęcia władzy politycznej w kraju. W dniach 24-28 maja 1944 roku, w oswobodzonym przez partyzantów miasteczku Përmet, na południu kraju, obradował I Antyfaszystowski Kongres Wyzwolenia Narodowego, który powołał organy władzy ustawodawczej i wykonawczej – Antyfaszystowską Radę Wyzwolenia Narodowego, złożoną ze 121 osób oraz Antyfaszystowski Komitet Wyzwolenia Narodowego, składający się z 13 członków, przekształcony w październiku tego samego roku w Tymczasowy Rząd Demokratyczny Albanii. Na czele Antyfaszystowskiej Rady Wyzwolenia Narodowego stanął dr Omer Nishani (1887-1954), lekarz, uczestnik demokratycznej rewolucji czerwcowej w 1924 roku, a na przewodniczącego Antyfaszystowskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego został wybrany generał – pułkownik Enver Hodża, mianowany jednocześnie naczelnym dowódcą Albańskiej Armii Narodowowyzwoleńczej. Uczestnicy zgromadzenia w Përmecie, oprócz powołania najwyższych organów władzy ustawodawczej i wykonawczej, przyjęli uchwałę o zakazie powrotu króla Zogu i stworzeniu warunków do budowy nowej, ludowej Albanii.

W lipcu 1944 roku oddziały Albańskiej Armii Narodowowyzwoleńczej, chcąc wyprzeć okupantów z kraju, przystąpiły do ofensywy przeciwko niemieckim siłom nazistowskim. W wyniku śmiałych ataków na pozycje wojsk hitlerowskich partyzanci albańscy w drugiej połowie sierpnia wyzwolili rejon Dibry, 12 września - Berat, 18 września - Gjirokastrę, 16 października – Vlorę, a 24 października – Korczę. Do połowy października 1944 roku 3/4 terytorium Albanii było wolne. W panującej sytuacji partyzanci albańscy postanowili przystąpić do rozstrzygającego uderzenia na pozycje sił niemieckich w Tiranie i na północy kraju. Chlubne zadanie zdobycia stolicy kraju powierzono 1. Dywizji Szturmowej (uderzeniowej) Armii Narodowowyzwoleńczej, dowodzonej przez gen. Mehmeta Shehu (1913-1981), uczestnika wojny domowej w Hiszpanii. Po 19 dniach zaciekłych walk o każdy dom i każdą ulicę, 17 listopada 1944 roku Tirana została wyzwolona.

alt
Mehmet Shehu

Opis walk o wyzwolenie stolicy kraju Orlich Synów i przejęcia przez partyzantów rozgłośni radiowej znajdujemy w powieści albańskiego pisarza Ismaila Kadare (ur. 1936) pt. Listopad w pewnej stolicy. Ostatecznie cała Albania została wyzwolona spod okupacji hitlerowskiej 29 listopada 1944 roku z chwilą zajęcia Szkodry, największego miasta na północy kraju i ostatniego punktu kontrolowanego przez nazistów. Po II wojnie światowej dzień ten uznano za oficjalne święto narodowe Albanii, obchodzone jako Dzień wyzwolenia ojczyzny i zwycięstwa rewolucji ludowej. W 1996 roku, już w nowej rzeczywistości ustrojowej, dotychczasowa data wyzwolenia Albanii spod okupacji hitlerowskiej została zakwestionowana przez niektórych weteranów wojny. Ich zdaniem Szkodra została wyzwolona nie 29 listopada 1944 roku, lecz dzień wcześniej. Twierdzili oni, że zmiany daty oswobodzenia Albanii spod okupacji hitlerowskiej na 29 listopada dokonał przywódca komunistyczny, Enver Hodża na życzenie władz jugosłowiańskich, ze względu na proklamowanie 28 listopada 1945 roku Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosławii. Chodziło o to, aby dzień wyzwolenia kraju górskich orłów nie był obchodzony w dniu ogłoszenia Jugosławii republiką ludową. W nowej demokratycznej Albanii głównym świętem narodowym jest „Dzień flagi” – rocznica proklamowania niepodległości kraju we Vlorze 28 listopada 1912 roku.

alt
Enver Hodża w wyzwolonej Tiranie


W końcowym etapie wojny z okupantem Albańska Armia Narodowowyzwoleńcza, składająca się z 8 dywizji (26 brygad) i podzielona na 3 korpusy, liczyła łącznie 70 tys. żołnierzy, mężczyzn i kobiet. Biorąc pod uwagę ówczesną liczbę ludności Albanii 1 mil. 200 tys., partyzanci albańscy stanowili 7% narodu. Należy przy tym zauważyć, że udział procentowy Albańczyków z kraju Skipetarów w walce narodowowyzwoleńczej był większy niż narodów w sąsiedniej Jugosławii.
Albania została wyzwolona spod ucisku faszystowskiego wyłącznie własnymi siłami. W odróżnieniu od innych państw europejskich, w oswobodzeniu ojczyzny górskich orłów, nie poległ ani jeden żołnierz wojsk koalicji antyhitlerowskiej. Zwycięstwo partyzantów albańskich nad faszyzmem było możliwe głównie dzięki bohaterstwu, determinacji i masowemu udziałowi Albańczyków w walce z siłami okupacyjnymi. Poza tym triumf Albańskiej Armii Narodowowyzwoleńczej w dużym stopniu przyspieszyła ofensywa Armii Czerwonej, prowadzona na Bałkanach, na terytorium Rumunii, Bułgarii i częściowo Jugosławii. Albańczycy pamiętają też, że bez radzieckiego zwycięstwa pod Stalingradem faktycznie nie byłoby możliwe wyzwolenie Tirany. Mówiąc o zmaganiach zbrojnych Albańczyków podczas II wojny światowej nie można pominąć faktu, że u boku partyzantów albańskich wzięło udział kilku Polaków. Jednym z nich był Stanisław Foks z Wilamowic koło Oświęcimia, który wiosną 1943 roku, po ucieczce z niemieckiego Wehrmachtu, przyłączył się do 1 Brygady Szturmowej Albańskiej Armii Narodowowyzwoleńczej i walczył w jej szeregach aż do całkowitego wyzwolenia kraju spod ucisku faszystowskiego. Walkę z hitlerowcami w Albanii wspierali też zbiegli żołnierze włoscy, którzy utworzyli nawet własny batalion im. Antonio Gramsciego. Fakty te świadczyły o wspólnej walce europejskich antyfaszystów o niepodległość Kraju Orlich Synów.
Partyzanci albańscy, oprócz walki o wolność i niezawisłość własnego kraju, wzięli również czynny udział w wyzwoleniu kilku regionów sąsiedniej Jugosławii. Po oswobodzeniu kraju Orlich Synów spod ucisku faszystowskiego, dwie dywizje Albańskiej Armii Narodowowyzwoleńczej (5 i 6), w liczbie 20.000 żołnierzy, uczestniczyły razem z oddziałami Jugosłowiańskiej Armii Narodowowyzwoleńczej w walkach z wojskami hitlerowskimi w Macedonii, Kosowie, Czarnogórze i południowej Bośni. Był to liczący się wkład Albańczyków we wspólne zwycięstwo narodów nad faszyzmem.

Podczas II wojny światowej Albania poniosła dotkliwe straty. W konsekwencji działań wojennych i terroru faszystowskiego kraj Skipetarów stracił 2,48% ludności, 28 tys. zabitych (w tym 11 tys. partyzantów), co oznaczało utratę 24 obywateli na 1000 mieszkańców. Do tego trzeba jeszcze dodać ponad 12 tys. rannych oraz 1850 zniszczonych miast i wiosek. Jednocześnie nie można zapominać, że podczas bohaterskiej walki o wolność i niepodległość w latach 1939-1944, Albańczycy zadali wojskom okupacyjnym straty, wynoszące 70 tys. żołnierzy zabitych i rannych. Ogółem albańskie siły partyzanckie różnych formacji wiązały w walce 100 tys. żołnierzy włoskich i 70 tys. niemieckich, co razem stanowiło 15 dywizji wojsk faszystowskich.

Bibliografia:
  • Albania. General information, Tirana 1984.
  • Bałkany 1940-1941, seria II wojna światowa, Warszawa 1980.
  • Peter Bartl, Albanien: vom Mittelalter bis zur Gegenwart, Regensburg – München 1995.
  • Franciszek Bernaś, Czarne koszule w Tiranie, Warszawa 1984.
  • Jerzy W. Borejsza, Rzym a wspólnota faszystowska. O penetracji faszyzmu włoskiego w Europie Środkowej, Południowej i Wschodniej, Warszawa 1981.
  • Galeazzo Ciano, Pamiętniki 1939-1943, Warszawa 1991.
  • Tadeusz Czekalski, Albania, Warszawa 2003.
  • Tadeusz Czekalski, Jerzy Hauziński, Jan Leśny, Historia Albanii, Wrocław 2009.
  • Bernd Juergen Fischer, Albania at War 1939-1945, London 1999.
  • Jerzy Hauziński, Jan Leśny, Historia Albanii, Wrocław – Warszawa – Kraków 1992.
  • Reginald Hibbert, Albania's national liberation struggle: the bitter victory, London 1991.
  • Historia Drugiej Wojny Światowej 1939-1945, tłumaczenie z języka rosyjskiego, t. III, Warszawa 1978.
  • Ismail Kadaré, Chronik in Stein, München 1999.
  • Ismail Kadaré, Generał martwej armii, przełożyli Maria i cezary Gawrysiowie, Warszawa 1984.
  • Ismail Kadare, November einer Hauptstadt, Kiel 1991.
  • Edward Karłowicz, Wolność przyszła z gór, Warszawa 1956.
  • Adam Koseski, Albania. Krótki zarys dziejów, Warszawa 1988.
  • Adam Koseski, W bałkańskim tyglu, Pułtusk 2002.
  • Czesław Madajczyk, Faszyzm i okupacje. Wykonanie okupacji przez państwa Osi w Europie, t. I-II, Poznań 1983-1984.
  • Ray Moseley, W cieniu Mussoliniego. Podwójne życie hrabiego Galeazzo Ciano, Z angielskiego przełożył Robert Batołd, Warszawa 2001.
  • Jerzy Robert Nowak, Powstanie Ludowej Republiki Albanii 1944-1949, Warszawa 1983.
  • Johanna Jutta Neumann, Umweg über Albanien. Ein persönlicher Bericht, Bochum 2003.
  • Arben Puto, Ałbanija – rawnoprawnyj czlen antifaszistkoj koalicii narodow, „Nowaja Ałbanija” 1986, nr 2.
  • Ruch oporu na Bałkanach, seria II wojna światowa, Warszawa 1986.
  • Nina Smirnowa, Istorija Ałbanii w XX wieke, Moskwa 2003.
  • Mieczysław Tanty, Bałkany w XX wieku. Dzieje polityczne, Warszawa 2003.



Nota o autorze:

Borys Przedpełski (ur. 1968), doktor nauk teologicznych w zakresie teologii starokatolickiej, wykładowca w Katedrze Starokatolickiej Teologii Dogmatycznej i Moralnej Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie, sekretarz Zarządu Głównego Towarzystwa Polsko-Albańskiego (2007-2009), obecnie członek Komisji Rewizyjnej TPA. Autor kilkudziesięciu artykułów naukowych i popularnonaukowych. Szczególne miejsce w jego zainteresowaniach zajmuje historia i kultura Albanii.




dr Borys Przedpełski
 

1) Okres bizantyjski

Albania, w starożytności znana pod nazwą Iliria, była zamieszkana już w XII wieku przed Chr., przez indoeuropejskich Ilirów, uważanych przez naukowców albańskich i większość badaczy zagranicznych, za bezpośrednich przodków dzisiejszych Albańczyków, należących do najstarszych obok Greków i Basków ludów w Europie. Po podziale Imperium Rzymskiego (395), znalazła się w granicach wschodniego Cesarstwa Rzymskiego, czyli Bizancjum. Okres panowania bizantyjskiego na ziemiach albańskich dzielimy na dwa etapy 395-815 i 1018-1204.
W pierwszym podokresie (395-815) na bizantyńskie Bałkany, w tym na obszar dzisiejszej Albanii, doszło do niszczycielskich najazdów różnych ludów barbarzyńskich: Wizygotów, Hunów, Ostrogotów i Awarów, oraz inwazji Słowian.
W 395 roku na ziemie albańskie, bez większych przeszkód, najechali Wizygoci (lud germański, odłam Gotów) pod dowództwem ich króla Alaryka (ok. 370-410) z wizygockiego rodu Baltów. Spustoszyli oni Ilirię, Macedonię, Epir i Grecję. Ich najazd spowodował upadek ekonomiczny tych terenów. Korzystając z sukcesów terytorialnych Alaryk wymusił na Bizancjum tytuł magistra militum per Illyricum. Panowanie Wizygotów na Bałkanach utrzymało się do 408 roku.
W 441 roku prowincja iliryjska Dardania (obecnie Kosowo) została zaatakowana przez Hunów (koczowniczy lud z Azji Środkowej) pod wodzą Attyli (406-453), zwanego „Biczem Bożym”, a w 461 roku przez Ostrogotów (lud germański). Najgroźniejsi dla ziem albańskich okazali się Ostrogoci, którzy w 459 roku zniszczyli Praevalis i Nowy Epir, w 479 roku Dyrrachium (obecnie Durrës), a w 547 roku Butrint. Wielu mieszkańców ziem albańskich opuściło wówczas miasta i twierdze, udając się w góry lub do Dalmacji.
W okresie między najazdami ludów barbarzyńskich Justynian, cesarz bizantyjski (527-565 po Chr.) nakazał zbudować na ziemiach albańskich szereg świątyń i twierdz, m.in. w Dyrrachium.
W latach 582-588 na ziemie albańskie napadli Awarowie (koczowniczy lud kaukaski pochodzenia ugro-ałtajskiego), którzy spustoszyli Prevalitanię, Dardanię oraz prowincje: Epir Stary (Północny) i Nowy (Południowy).
W końcu VI i w VII wieku na ziemie albańskie, które wchodziły wówczas w skład bizantyjskiej prefektury iliryjskiej, najechali południowi Słowianie. Była to tzw. inwazja Słowian, m.in. słowiańskiego plemienia Wojunitów. W VI wieku, wykorzystując osłabienie Bizancjum, przekroczyli oni rzekę Samb, zajmując prowincje od Prevalitanii na północy po Stary Epir na południu. Nie zdołali jednak zdobyć Dyrrachium. Słowianie, którzy przeważnie byli rolnikami, osiedlili się przede wszystkim w urodzajnych dolinach rzecznych. Na zajętych terenach nie stworzyli jednak żadnych struktur politycznych. Na przełomie VI i VII wieku Słowianie założyli szereg miejscowości na Bałkanach, w tym na obszarze dzisiejszej Albanii. O pobycie plemion słowiańskich na ziemiach albańskich świadczą nazwy nie tylko licznych miast, miejscowości i wsi w Albanii, takich jak: Beligrad (później znany pod nazwą Berat), Pogradec, Strelcë, Vodicë, Selishtë, Novosela, ale również nazwy wielu równin, wzgórz, rzek i gór.
Od VI do IX wieku na terytorium obecnej Albanii, Macedonii i Czarnogóry rozwinęła się kultura Koman-Kruja, znana głównie z kilku wielkich cmentarzysk. Na terenie północnej Albanii zachowały się one przede wszystkim w następujących miastach i miejscowościach: Kruja, Bukel, Lissos, Sarda, Komani.
W drugim podokresie (1018-1204) ziemie albańskie ponownie znajdowały się pod panowaniem bizantyjskim. W latach 1081-1204 ziemie te trzykrotnie padły ofiarą agresji ze strony floty italskich Normanów, a także krzyżowców, podczas pierwszej wyprawy krzyżowej (1096-1099) i czwartej krucjaty (1204).
W 1081 roku na wybrzeżu albańskim, w Avlonie (Vlorze) wylądowały 30-tysięczne wojska Normanów pod dowództwem ich władcy Roberta Guiskarda (1015-1085). 18 października tego samego roku siły normańskie odniosły wielkie zwycięstwo nad armią cesarza bizantyjskiego Aleksego I Komnena (1081-1118) i zdobyły największe ówczesne miasto i zarazem najważniejszy port Albanii - Dyrrachium.


2) Terytorium albańskie pod panowaniem państwa bułgarskiego

W latach 850-1018 ziemie albańskie znajdowały pod panowaniem potężnego państwa bułgarskiego.
W drugiej połowie IX wieku, za rządów chana bułgarskiego Presjana lub Persjana (836-852), a następnie chana (księcia) Borysa Michała (852-889) obszary dzisiejszej centralnej i południowej Albanii, znalazły się pod panowaniem Bułgarii, wchodząc w skład zachodniej Macedonii. Państwo bułgarskie powiększyło się terytorialnie kosztem ziem albańskich za sprawą cara Symeona I Wielkiego (865-927), który panował w latach 893-927. W 917 roku był już władcą całej Albanii centralno-śródziemnomorskiej. Za jego rządów w potężnym państwie Bułgarów nastąpił rozwój literatury, architektury i sztuki. W tym okresie na ziemiach albańskich prowadzili intensywną działalność piśmienniczą, nauczycielską i misyjną uczniowie Cyryla (827-869) i Metodego (820-884), braci sołuńskich (pochodzących z Salonik, po słowiańsku Sołuń), najpierw Klemens z Ochrydy (ok. 840-916), misjonarz w Kutmiczewicy, od 893 r. biskup Ochrydy, pierwszy biskup słowiański i apostoł Bułgarii, twórca nowego alfabetu cyrylicy oraz autor wielu kazań i mów pochwalnych, który nauczył czytania i pisania ponad 3 tysiące osób, a następnie Naum z Ochrydy (zm. 910), założyciel monasteru nad Jeziorem Ochrydzkim, autor wielu pieśni liturgicznych i hymnów. Ich pracę w tym zakresie kontynuowali na ziemiach dzisiejszej Albanii biskup Devolu Marek i jego uczniowie.
Około 1000 roku w skład państwa bułgarskiego rządzonego w latach 976-1014 przez cara Samuela (Samuiła) Komitopuli (zm. 1014) weszło już prawie całe terytorium współczesnej Albanii.
W 1018 roku wojska bułgarsko-albańskie poniosły klęskę w bitwie z wojskami bizantyjskimi pod Beratem. W ten sposób ziemie albańskie przeszły pod panowanie Bizancjum.


3) Wyodrębnienie się etnosu Albańczyków


Wyodrębnienie się Albańczyków - jako oddzielnego etnosu - nastąpiło w średniowieczu, w okresie od VI do XII wieku w oparciu o dwa plemiona iliryjskie Taulantiów i Albanów. Początkowo autorzy bizantyjscy używali wobec Albańczyków m. in. następujących nazw: Arvanitis, Arbanitis, Arbanitai. Arvanitai itp. W zapisach łacińskich występuje forma Al./rbanenses, kraj Arbanum. W wiekach średnich została przyjęta też nazwa dla pierwszego państwa albańskiego: Arbëri – Arbëni. Do dzisiejszego dnia trudno dostępny obszar górski, położony pomiędzy miastami Vlora i Gjirokastra, w południowej Albanii, nosi nazwę Arbëri, natomiast obszar na wybrzeżu albańskim, pomiędzy ujściami rzek Mati i Erzeni, jest nazywany Arbëni. Poza tym jedna z wsi niedaleko od Tirany nosi nazwę Arbana.
Albańczycy wywodzą nazwę swojego narodu od wspomnianego plemienia iliryjskiego Abrów (Albanów), znanych też pod nazwą Albanoi, którzy zamieszkiwali w starożytności w głębi prowincji rzymskiej Macedonii, między Durrës a Debrą, oraz od miejscowości Albanopolis (przez część badaczy identyfikowanej z Krują), po raz pierwszy wymienionej w dziele Klaudiusza Ptolemeusza (ok. 100-165), astronoma i geografa aleksandryjskiego, pt. Geografia (III, 12, 20).
Należy dodać, że pod koniec XIV wieku Albańczycy zaczęli używać nowych określeń dla swojego etnosu i kraju: Shqiptar, Shqipëtar (Albańczyk), Shqiptare (Albanka), Shqipëri, Shqipëni (Albania). Wyżej wymienione nazwy, rozpowszechnione w Albanii, wywodzą się od albańskiego rzeczownika shqip, shqipje – orzeł i czasownika shqiptoj – wymawiać, mówić.
Wraz z powstaniem etnosu Abańczyków w średniowieczu ukształtował się język albański, który według większości lingwistów wywodzi się z języka iliryjskiego. Należy on do rodziny języków indoeuropejskich. Na uwagę zasługuje fakt, że w 1332 roku Gulliellmus Adae, kapłan francuski, zamieścił wzmiankę potwierdzającą używanie przez Albańczyków własnego języka: „Albańczycy posiadają swój język, całkowicie różny od języka łacińskiego, chociaż posługują się alfabetem łacińskim, w użyciu i w pismach (in usu et im omnibus suis libris)...” (Dhimitër Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Rilindja, Prishtinë 1987, s. 27).


4) Powstanie i upadek pierwszego państwa albańskiego


Pierwsze w dziejach samodzielne państwo albańskie ze stolicą w Kruji, obejmujące obszar środkowej i północnej Albanii, powstało w warunkach systemu feudalnego w 1190 roku. Jego twórcą był archont Progon (przełom XII i XIII wieku), najstarszy znany przedstawiciel rodu Progonitów, o którym nie zachowały się prawie żadne szczegółowe informacje. Wykorzystał on kryzys i osłabienie władzy centralnej Cesarstwa Bizantyjskiego i ogłosił się pierwszym władcą Księstwa Arberii, znanego też pod nazwą Księstwa Arbër, Księstwa Arbanon lub Księstwa Progonitów. Sprawował on władzę w latach 1190-1198. Dzięki jego wysiłkom Arbanon uniezależnił się od Bizancjum.
Drugim władcą Arbanonu został Gjin Progon, najstarszy syn archonta Progona, który chcąc utrzymać władzę, musiał zostać wasalem Wenecji. Jego rządy trwały 4 lata, od 1198 do 1208 roku. Za panowania Gjina w wyniku IV wyprawy krzyżowej (1202-1204) rozpadło się Imperium Bizantyjskie. Wprawdzie umożliwiło to uwolnienie się Księstwa Arberii od wpływu Bizancjum, ale popadło w zależność od państw ościennych: despotatu Epiru, państwa Zety i hrabstwa Durrës, wchodzącego wówczas w skład Republiki Weneckiej.
Trzecim władcą pierwszego w historii niezależnego państwa albańskiego był Demetrios Progon, młodszy syn archonta Progona, zwolennik polityki prołacińskiej, który ożenił się z Komneną, córką Stefana Prvovenčaniego (1165-1227), późniejszego serbskiego króla Serbów (władcy serbskiego państwa Raszka) i bratanicą Aleksiosa III Angelusa (1153-1211), cesarza bizantyjskiego (1195-1203). Swoje rządy w Arberii sprawował w latach 1208-1216. Demetrios nosił dwa wysokie tytuły bizantyjskie: Panhypersebastos (czwarta godność pod względem znaczenia w Bizancjum) i Megas Archon (wielki archont), które były odpowiednikami tytułu sułtana. Za jego panowania Księstwo Arberii obejmowało obszar zbliżony do terytorium obecnej Albanii - od Pult na północy do rzeki Devoll na południu, i od Szkodry i Durrës na zachodzie do Dibër na wschodzie. Jako ostatni władca tego państwa zawarł w imieniu własnym i 14 książąt porozumienie handlowe z Republiką Raguzy (Republiką Dubrownicką) i nawiązał kontakty z papieżem Innocentym III (1198-1216).
Niewielkie Księstwo Arberii przez cały okres swojego 26-letniego istnienia (1190-1216) było w konflikcie z władzą bizantyjskich i słowiańskich feudałów. Utraciło ono niezależność ok. 1216 roku wraz ze śmiercią Demetriosa. Odegrało jednak bardzo ważną rolę w historii Albanii jako pierwsza w dziejach albańska formacja państwowa, która osiągnęła wysoki poziom rozwoju ekonomicznego, społecznego, politycznego i kulturalnego.


5) Rywalizacja państw sąsiednich o ziemie albańskie


Po śmierci Demetriosa (zm. 1216) władzę w Arberii przez bardzo krótki okres sprawował Jerzy Kamonas (pocz. XIII w.), z rodu Arianitów, jako archont Arbanonu. Nie mógł on jednak skutecznie przeciwstawić się potędze państw ościennych. W konsekwencji Księstwo Progonitów stało się na okres 14 lat (1216-1230) państwem wasalnym despotatu Epiru i jego władcy Teodora Angelosa Komnena Dukasa, a następnie ok. 1230 roku za sprawą władcy Bułgarów Iwana Asena II (zm. 1241) dostało się pod panowanie Bułgarii. Był to jednak stan przejściowy, gdyż w latach 70. XIII wieku ziemie albańskie zostały całkowicie zajęte przez Królestwo Neapolu rządzone przez Andegawenów, które pozostały w ich władaniu do lat 40. XIV wieku. 21 lutego 1272 roku Karol I Andegaweńczyk (Karl von Anjou, 1268-1285), pochodzący z francuskiej rodziny książęcej, proklamował w Neapolu utworzenie Królestwa Albanii (łac. Regnum Albaniae), które wchodziło w skład jego korony. Istniało ono w latach 1272-1286. Jego głównym ośrodkiem było Dyrrachium. Zarządcą Królestwa Albanii z ramienia Andegawenów był początkowo Wilhelm Bernard, a po nim Narzon de Tuziaco de Toucy. W okresie istnienia Regnum Albaniae wspomniano po raz pierwszy język albański (1285). W końcu XIII wieku do walki o ziemie albańskie włączyli się Bizantyjczycy, Grecy i Serbowie.


6) Okupacja Albanii przez Serbów


W latach 1343-1347 prawie cała Albania, z wyjątkiem portu w Dyrrachium, wówczas drugiego po Konstantynopolu miasta na Bałkanach, pozostającego w rękach Andegawenów, znalazła się pod panowaniem Stefana Duszana (ok. 1308-1355), zwanego Silnym lub Mężnym, z serbskiej dynastii Nemaniczów, zwolennika polityki wielkomocarstwowej, najpierw króla Serbii (1331-1346), a następnie cara Serbów, Greków, Bułgarów i Arbanasów (Albańczyków) – (1346-1355), który został uroczyście koronowany w Skopje przez arcybiskupa Joanikije (1346), przyjmując tytuł: dei gratia Romaniae, Sclavoniae et Albaniae imperator. Jego stolicą był Prizren (obecnie miasto w Kosowie). Carowi Duszanowi udało się utworzyć potężne i silne państwo (imperium bałkańskie), odgrywające ważną pozycję i rolę polityczną w Europie Południowo-Wschodniej. Za jego panowania Serbia stanęła u szczytu potęgi. W wyniku kampanii wojennych zdobył on Albanię (w tym najważniejsze twierdze: Kruję, Berat, Kaninę, Valonę), Macedonię, Tesalię i Epir (z wyjątkiem Buthroton). Car Stefan Duszan powierzył władzę na zajętych ziemiach albańskich swemu szwagrowi despocie Janowi Asenowi Komnenowie (zm. 1363) i przyrodniemu bratu Symeonowi Siniszy (zm. 1372). W okresie rządów serbskich wielu Albańczyków opuściło swój kraj i zamieszkało na terytorium Grecji. W czasach panowania serbskiego do albańskiej terminologii prawa lennego weszło na trwałe szereg określeń. Należą do nich m.in. bashtina (lenno dziedziczne), obrok lub brok (doręczenie pieniędzy dzierżawcy), travnina (opłata za używanie pastwiska przez pasterzy).
Potężne państwo wielkoserbskie Duszana przetrwało do przedwczesnej śmierci twórcy jego potęgi, czyli do 1355 roku. Wraz z jego upadkiem państwa nastąpiły konflikty zbrojne między albańskimi władcami feudalnymi



7) Powstanie i rywalizacja feudalnych księstw albańskich


Po upadku potęgi serbskiej na ziemiach dzisiejszej Albanii powstały trzy niezależne od siebie feudalne księstwa albańskie, które znajdowały się pod panowaniem trzech rodów feudalnych: Thopiów, Balsziciów i Musakiosów.
Ród Thopiów po raz pierwszy wspomniany w dokumentach pisanych w 1274 roku, w drugiej połowie XIV wieku odegrał wiodącą rolę w rywalizacji o ziemie albańskie. Wyrazem umacniania się pozycji tego rodu feudalnego było utworzenie w 1358 roku księstwa ze stolicą w Dyrrachium, które obejmowało obszar od rzeki Mati na północy do rzeki Szkumbini. Założył je Karol I Thopia, syn Tanusza, władca niezależnego księstwa albańskiego (1358-1388), inicjator budowy twierdzy w Kruji, późniejszej bazy Skanderbega, przedstawiony na ikonie św. Jerzego Włodzimierza, napisanej przez Konstantina Shpataraku.
Dynastia rodu Balsziciów, prawdopodobnie pochodzenia romańskiego, znana dopiero od początków XIV wieku, wywodzi się od jej założyciela Balszy I (zm. 1362), syna Mateusza Balszy.
Głównym ośrodkiem konkurencyjnego księstwa, rządzonego przez ród Balsziciów, była Szkodra. Obejmowało ono dosyć duży obszar. Rozciągało się na północy po Czarnogórę, na wschodzie do Prizrenu i na południu do rzeki Mati.
Południową Albanią ze stolicą w Beracie władał ród możnowładczy Musakiosów, obecny na albańskiej scenie politycznej w latach 1368-1476.
W rywalizacji o wpływy ostatecznie liczyły się tylko dwa rody Thopiów i Balsziciów.
W 1382 roku doszło do wojny między dwoma konkurencyjnymi władcami albańskimi: księciem Balszą II, rządzącym północną częścią kraju a księciem Karolem Thopią, władającym środkową i południową Albanią. W jej wyniku wojskom władcy północnej Albanii udało się zająć Valonę, Berat i Kaninę. Z czasem oba feudalne księstwa albańskie straciły na znaczeniu z powodu finansowego uzależnienia od Wenecji.



8) Podbój Albanii przez Osmanów


Podbój ziem albańskich przez państwo osmańskie, powstałe w końcu XIII wieku, rządzone od 1307 roku przez dynastię Osmanów (wywodzącą się od chana Osmana, 1307-1326), rozpoczął się w 1383 roku. W latach 80. XIV wieku wojska osmańskie dwukrotnie wkroczyły na terytorium dzisiejszej Albanii, korzystając ze skłócenia wielkich albańskich rodów feudalnych o wpływy i władzę.
W 1389 roku powstała koalicja antyturecka państw bałkańskich: Królestwa Serbii, Królestwa Bośni, dwóch carstw bułgarskich (tyrnowskiego i widyńskiego) i księstw albańskich.
W dniu św. Wita, 15 (28) czerwca 1389 roku, na Kosowym Polu, nad rzeką Lab, na północny-zachód od Prisztiny, doszło do decydującej bitwy 40-tysięcznej armii Osmanów z 25-tysięcznymi siłami sojuszu krajów bałkańskich (Serbii, Bośni, carstw bułgarskich i księstw albańskich), oraz rycerstwa Polski i Węgier, a także Mongołów. Bitwa ta zakończyła się zwycięstwem wojsk otomańskich pod dowództwem Murada I, a następnie jego syna Murada Bajezyda. Według niektórych historyków była ona nierozstrzygnięta, a nawet zwycięska dla chrześcijan. Jeszcze przed rozpoczęciem bitwy sułtan Murad I został zabity w namiocie pchnięciem kindżału przez rycerza serbskiego Miłosza Obilicza, natomiast książę serbski Łazarz Hrebeljanovicz (1329-1389), został ujęty, a następnie podstępnie zamordowany, ścięty przez żołnierzy osmańskich.
W następstwie klęski w bitwie na Kosowym Polu księżna Milica, wdowa po księciu Łazarzu, była zmuszona złożyć hołd sułtanowi; rozpadła się koalicja serbsko-bośniacko-bułgarsko-albańska; rozpoczął się upadek państwa serbskiego, które w ciągu prawie 100 lat znalazło się całkowicie pod panowaniem otomańskim. Poza tym przegrana bitwa wojsk chrześcijańskich przyspieszyła ekspansję Osmanów na całych Bałkanach.
W 1392 roku wojska osmańskie zajęły część środkowej i południowej Albanii. Stopniowo, w pierwszym ćwierćwieczu XV wieku, armia otomańska zdobyła główne albańskie miasta, do których należały: Vlora, Kruja, Berat i Gjirokastra. W związku z nasilającą się ekspansją najeźdźców wielu Albańczyków opuściło kraj, udając się na Sycylię i do południowej Italii.
W latach 30. XV wieku ziemie albańskie całkowicie zostały podbite przez najeźdźców. Turcy osmańscy podzielili zajęty kraj na 2 sandżaki (okręgi) i 10 wilajetów (prowincji). Mimo że Albańczycy stali się wasalami Turcji i zostali zmuszeni do składania daniny na rzecz Adrianopola, to jednak nie pogodzili się z porażką i nie złożyli broni.
W 1432 roku książę albański Jerzy Arianites (zm. 1463) stanął na czele pierwszego powstania antyosmańskiego. W następnym roku odniósł zwycięstwo nad wojskami tureckimi w krainie górzystej Homara, położonej na południe od Vlory. Było to pierwsze zwycięstwo chrześcijańskiego księcia nad siłami otomańskimi na kontynencie europejskim.
W 1434 roku oddziały księcia Arianitesa ponownie zadały klęskę wojskom tureckim.
Dopiero w 1439 roku armia osmańska zmusiła powstańców albańskich do wycofania się w trudno dostępne obszary górskie Skraparu i Tomoricy.


9) Walka Skanderbega przeciwko Turkom


W latach 40. XV wieku walka Albańczyków przeciwko okupacji osmańskiej nabrała zorganizowanego charakteru. Na czele wojny wyzwoleńczej przeciwko okupantom otomańskim stanął książę Jerzy Kastriota Epirota – znany jako Skanderbeg (alb. Gjergj Kastrioti Skënderbeu, 1405-17.01.1468). Skanderbeg, zwany „kapitanem Albanii” i „heroicznym obrońcą Albanii”, który okazał się genialnym politykiem, dowódcą i organizatorem. Papież Kalikst III (1455-1458, nazwał go zapaśnikiem Chrystusowym (łac. Athleta Christi) w uznaniu jego zasług dla obrony chrześcijaństwa. Do dzisiaj Skanderbeg jest uważany za niekwestionowanego bohatera narodowego Albańczyków. Dużą część swojego życia poświęcił służbie dla Albanii i ludu albańskiego. Przez ćwierć wieku (1443-1468) kierował z powodzeniem walką o wolność i niepodległość kraju, odpierając 24 najazdy wojsk osmańskich, najpotężniejszej wówczas armii na świecie.
Jerzy Kastriota pochodził z północnej Albanii, prawdopodobnie z Kruji. Urodził się w rodzinie arystokratycznej. Jego rodzicami byli Jan Kastriota, albański arystokrata, i Vojsava, księżniczka słowiańska. Jerzy w wieku 9 lat – jak podaje kronika Marinusa Barlietusa (ok. 1450-1512) - po przegranej bitwie, stoczonej przez jego ojca Jana Kastrotę z wojskami otomańskimi, dowodzonymi przez Isa Evrenoza Paszę, został wysłany razem z trzema braćmi (Reposz, Stanisza, Konstantyn) do Adrianopola (tur. Edirne), ówczesnej stolicy Imperium Osmańskiego, w charakterze zakładnika, na dwór sułtana Murada II (1404-1451), sułtana w latach 1421-1444 i 1446-1451. Dzięki błyskotliwej inteligencji i wyjątkowemu talentowi wojskowemu Jerzy Kastriota uzyskał tytuł beja (bega), czyli dowódcy, został walim (zarządcą) osad Misja, Skuria i Jonima, oraz otrzymał imię Skander (tur. Iskander) na cześć Aleksandra Wielkiego (Macedońskiego), uważanego w średniowiecznej Turcji za wzór odwagi i męstwa.
3 listopada 1443 roku podczas bitwy pod Niszem Skanderbeg wraz z 300-osobowym oddziałem jeźdźców albańskich opuścił szeregi osmańskie i wrócił do ojczyzny, rozpoczynając wyzwolenie kraju spod obcej okupacji.
27 listopada 1443 roku Jerzy Kastriota, używając podstępu, zajął Kruję, siedzibę jego rodu, górską twierdzę o kluczowym znaczeniu strategicznym z widokiem na Adriatyk. odtąd ośrodek nieugiętego oporu Albańczyków przeciwko Turkom. Następnego dnia na murach zdobytego zamku wywiesił sztandar z czarnym dwugłowym orłem na czerwonym polu (herb rodu Kastriotów, uważany do dzisiaj za godło narodowe Albanii), proklamując powstanie niezależnego Księstwa Kastrioty. Zajęcie Kruji oznaczało wezwanie Albańczyków do powstania antyosmańskiego. W latach 1443-1444 Jerzy Kastriota zajął najważniejsze twierdze w środkowej części Albanii (Petrelę, Petralbę, Stelush, Svetigrad), które dotychczas były w rękach Turków.
2 marca 1444 roku, w miejscowości Lezha, Skanderbeg utworzył Ligę Albańską w celu wspólnej walki miejscowych feudałów i przedstawicieli krain autonomicznych przeciwko Osmanom. Oprócz Jerzego Kastrioty w jej skład weszli najbardziej wpływowi książęta albańscy, m.in. Jerzy Arianites, Andrzej Thopia, Mikołaj Dukagjin, Teodor Musakios.
Książę Jerzy Kastriota zorganizował 10-tysięczną armię regularną, złożoną głównie z jazdy, zmobilizował też rezerwowe 20-tysięczne pospolite ruszenie oraz utworzył system ufortyfikowanych miast-twierdz, które razem stawiły bohaterski opór wielokrotnie liczniejszym i silnie uzbrojonym oddziałom osmańskim (wyposażonym m.in. w artylerię i maszyny oblężnicze), dowodzonym przez najsłynniejszych sułtanów Murada II i Mehmeda II (1432-1481), sułtana w latach 1444-1446 i 1451-1481, zdobywcę Konstantynopola. Skanderbeg odnosił w bitwach z wojskami otomańskimi kolejne zwycięstwa, najpierw w 1444, 1445, 1446 roku, a potem w 1447, 1449, 1450 i 1453 roku.
W 1451 roku książę Jerzy Kastriota ożenił się z Androniką, córką Jerzego Arianitesa. Z tego związku urodził się syn Jan II Kastriota (1454-1502), który później również walczył z Turkami.
Sukcesy wojsk Skanderbega umożliwiły Albańczykom zawarcie w 1461 roku pokoju z Portą Otomańską.
W 1462 roku Jerzy Kastriota wyruszył na Półwysep Apeniński, stając w obronie Ferdynanda V, króla Neapolu, zagrożonego przez oddziały hrabiego Anjou. Odniósł wtedy błyskotliwe zwycięstwo w bitwie pod Trani.
Skanderbeg zmarł na malarię, podczas oblężenia twierdzy Lezha (Alessio), przez wojska otomańskie. Śmierć księcia Jerzego Kastrioty (1468), a potem jego następcy Leki III Dukagjina (1478), autora kodeksu prawa zwyczajowego Kanunu, oznaczała likwidację albańskiej państwowości i okupację osmańską, trwającą przez okres 450 lat.
Po śmierci Skanderbega sułtan Mehmed II Zdobywca powiedział: „Teraz Europa i Azja należą do mnie! Biada chrześcijaństwu ! Straciło ono swój miecz i swoją tarczę”. Wielu Albańczyków udało się wtedy na emigrację, obawiając się działań odwetowych ze strony Turków osmańskich. Pierwsza fala uchodźców pochodziła ze Skutari, Kruji i Valony. Przedostała się ona statkach weneckich z Antivari przez cieśninę Otranto do Palermo. Wielu Albańczyków znalazło wówczas bezpieczne schronienie w Królestwie Neapolu, oraz w Kalabrii i na Sycylii. Wśród uchodźców była również Andronika Arianita (połowa XV w.), żona Skanderbega, i syn Jan.
Skanderbeg był gorącym patriotą, zdolnym strategiem i odważnym wodzem, który w okresie walki o wolność Albanii ogółem stoczył z wojskami osmańskimi 28 bitew, w tym 25 zwycięskich. Udało mu się utworzyć niezależne państwo albańskie i zjednoczyć zwaśnione dotąd rody feudalne w walce z Turkami.
Pamięć o Skanderbegu, ze względu na jego czyny i zasługi, nadal żyje w świadomości narodowej Albańczyków i wszystkich narodów miłujących wolność. Jest bohaterem narodowym Albanii i największą postacią historyczną narodu albańskiego, a także ulubionym bohaterem albańskich legend i eposów. Przez chrześcijan z Albanii i Arbreszów (włoskich Albańczyków) jest również uważany za obrońcę chrześcijaństwa. Postać Skanderbega uwieczniono w wielu utworach muzycznych, poematach i powieściach autorów albańskich i zagranicznych. Antonio Vivaldi (1678-1741), światowej sławy włoski skrzypek i kompozytor, poświęcił mu operę. Pierre Ronsard (1524-1585), poeta francuski, oraz Henry Wadsworth Longfellow (1807-1882), poeta amerykański, napisali o nim poematy. Należy dodać, że polski pisarz Teodor Tomasz Jeż (Zygmunt Fortunat Miłkowski, 1824-1915) poświęcił albańskiemu bohaterowi narodowemu obszerną 3-tomową powieść O byt. Na cześć Skanderbega wybudowano muzeum (alb. Muzeu i Gjegji Kastriotit Skënderbeut) w Kruji, wzorowane na średniowiecznym zamku. Poza tym dla upamiętnienia jego postaci wzniesiono kilka pomników, m.in. w Tiranie, Prisztinie i Rzymie. Jego imię nosi również wiele szkół, placów i ulic, przede wszystkim w Albanii i Kosowie.


Bibliografia:
  • Albanistyka polska pod redakcją Ireny Sawickiej, Toruń 2007.
  • Adam Bajcar, Kosowo. Kraina w cieniu historii, „Poznaj Świat” 1999, nr 3 (508).
  • Jerzy Bandrowski, Skanderbeg, lew Albanji, Warszawa 1926.
  • Peter Bartl, Albanien. Vom Mittelalter bis zur Gegenwart, München 1995.
  • Peter Bartl, „Ratzen” und Albanser. Türkenkampf als Integrationsfaktor, [w:] K.-H. Grothusen (red.), Jugoslawien. Integrationsprobleme in Geschichte und Gegenwart, Göttingem 1984.
  • Marcin Bielski, O Skanderbegu Macedonie albańskim książęciu, Warszawa 1961.
  • Wacław Cimochowski, Albanologia w Polsce, [w:] Bałkanistyka w Polsce, Wrocław 1974.
  • Wacław Cimochowski, Studia Albanica. Pod redakcją Leszka Bednarczuka i Ireny Sawickiej, Toruń 2001.
  • Tadeusz Czekalski, Jerzy Hauziński, Jan Leśny, Historia Albanii, Wrocław 2009.
  • S. Dimitrov, K. Mančev, Istorija na balkanskite narodi, t. II, Sofija 1999.
  • Fjalori Enciklopedik Shqiptar, Tiranë 1985.
  • Dudek Jarosław, Cała ziemia dyrracheńska pod panowaniem bizantyńskim w latach 1005-1205, Zielona Góra 1999.
  • Robert Elsie, Early Albania: A reader of hisorical texts 11th-17th centuries, Wiesbaden 2003.
  • Robert Elsie, Historical Dictionary of Albania, Lanham 2004.
  • Fjalori Enciklopedik Shqiptar, Tiranë 1985.
  • Kristo Frashëri, The History of Albania (A Brief Survey), Tirana 1964.
  • Kristo Fraszeri, Pierwomu ałbanskomu gosudarstwu 800 liet, „Nowaja Ałbanija” 1990, nr 6.
  • Bojan Giuzelev, Albanci w istočnite Balkani, Sofija 2004.
  • Jan Grzegorzewski, Albania i Albańczycy, Lwów 1914.
  • Jerzy Hauziński, Jan Leśny, Historia Albanii, Wrocław – Warszawa – Kraków 1992.
  • Teodor Tomasz Jeż, O byt, Lwów 1903.
  • Ismail Kadare, Berceau d’une nation ou berceau du crime?, „Le Monde” 1998 nr 16525.
  • Edward Karłowicz, Wolność przyszła z gór, Warszawa 1956.
  • Dariusz Kolaniec, Czerwony proporzec czarnego orła, [w:] http://histmag.org.
  • Dariusz Kołodziejczyk, Turcja, Warszawa 2000.
  • Adam Koseski, Albania. Krótki zarys dziejów, Warszawa 1988.
  • Guntram Koch, Kunst und Kultur im Land der Skipetaren, Köln 1989.
  • Aleksander Krawczuk, Poczet cesarzy bizantyjskich. Wczesne Bizancjum, Warszawa 1992.
  • K. Mančev, Nacionalnijat vapros na Balkanite, Sofija 1999.
  • Nationals Problems in the Balkans: History and Contemporary Developments, ed. by K. Mančev, Z. Grigorova, B. Bobev, Sofija 1992.
  • Renate Ndarurinze, Albanien entdecken. Auf den Spuren Skanderbegs, Berlin 2006.
  • T. Papi, Książę gór, Kraków 1899.
  • Konrad Pawłowski, Kosowo. Konflikt i interwencja, Lublin 2008.
  • Jerzy Reychman, Historia Turcji, Wrocław 1973.
  • Zygmunt Ryniewicz, Leksykon bitew świata, Warszawa 2004.
  • Stavro Skendi (Hrsg.), Albania, New York 1956.
  • Wojciech Szczepański, O Albańczykach z bułgarskiej perspektywy, „Sprawy Narodowościowe” 2006, z. 28.
  • Marek Waldenberg, Albańsko-serbski konflikt etniczny w Kosowie. Zarys dziejów, „Sprawy Narodowościowe” 2001, z. 18.
  • Antonina Željazkova (red.), Albanija i albanskite identičnosti. Izsledivanija, Sofija 2000.


Nota o autorze

  •  Borys Przedpełski (ur. 1968), doktor nauk teologicznych w zakresie teologii starokatolickiej, wykładowca w Katedrze Starokatolickiej Teologii Dogmatycznej i Moralnej Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie, sekretarz Zarządu Głównego Towarzystwa Polsko-Albańskiego (2007-2009), obecnie członek Komisji Rewizyjnej TPA. Autor kilkudziesięciu artykułów naukowych i popularnonaukowych. Szczególne miejsce w jego zainteresowaniach zajmuje historia i kultura Albanii.

2010 – ROK MATKI TERESY W ALBANII
alt
 
 
INAUGURACJA OBCHODÓW ROKU MATKI TERESY W ALBANII
 
26 sierpnia 2010 obchodzić będziemy setną rocznicę urodzin Agnesë Gonxhe Bojaxhiu - Matki Teresy z Kalkuty.
Z tej okazji rok 2010 ogłoszony został w Albanii Rokiem Matki Teresy.
 
Obchody 100-lecia urodzin błogosławionej Teresy z Kalkuty rozpoczęły się w Tiranie 04 czerwca br. Tego dnia w Teatrze Opery i Baletu otwarto wystawę „Matka Teresa w prasie albańskiej”, odbyła się również konferencja ”Matka Teresa w 100-lecie urodzin”.


dr Borys Przedpełski

alt
foto Wikipedia

Jerzy Kastriota, zwany Skanderbegiem, (alb. Gjergj Kastrioti Skënderbeu), często przedstawiany na dawnych sztychach w hełmie z głową kozy lub kozicy, jest uznawany za niekwestionowanego i największego albańskiego bohatera narodowego, który w XV wieku, przez 25 lat (1443-1468), jako książę Albanii i Epiru, walczył przeciw imperium Osmanów w obronie ojczyzny i chrześcijaństwa. Nazywano go „głównym kapitanem Albanii”, wodzem „przedmurza” chrześcijaństwa, „obrońcą wiary chrześcijańskiej”, „zapaśnikiem Chrystusa” (Athleta Christi), „żołnierzem Chrystusowym” (miles Christi), „wojownikiem Chrystusowym (bellator Christi). Dzięki wykazanej determinacji, inteligencji, mądrości i odwadze Skanderbeg utworzył niezależne państwo albańskie, które przetrwało aż do jego śmierci w 1468 roku. Jako swój znak w zmaganiach z potęgą osmańską przyjął czarnego dwugłowego orła, prawdopodobnie na wzór godła imperium bizantyjskiego, jako symbol siły, władzy i szlachetności. Jerzemu Kastriocie po raz pierwszy w historii Albanii udało się skutecznie przeciwstawić przeważającym siłom osmańskim oraz zjednoczyć wszystkie klany, plemiona i rody albańskie w walce przeciw wspólnemu wrogowi. W ten sposób albańskie powstanie antyotomańskie objęło wszystkie warstwy społeczne: feudałów, mieszczan i chłopów. Symbolem oporu Albańczyków pod komendą Skanderbega stała się położona wysoko w górach Kruja, pierwsza stolica Albanii, której wojska osmańskie nigdy nie zdobyły szturmem. Do dzisiaj jest ona dla Albańczyków tym, czym Gniezno dla Polaków, kolebką i symbolem państwowości. W czasach Skanderbega Kruja – jak podał włoski historyk Biemit - liczyła 10 tysięcy domów i około 50-60 tysięcy ludności. Jej mieszkańcy stawili bohaterski opór wojskom otomańskim, odpierając trzy oblężenia (1450, 1466 i 1467).

alt
Twierdza w Kruji (muzeum)
fot. www.zgapa.pl

SZPONY CZARNEGO ORŁA

Tadeusz Czekalski o europejskiej albanofobii

alt
Karykatura antyalbańska z prasy serbskiej


Tadeusz Czekalski, Szpony Czarnego Orła. Europejska albanofobia – przesłanki i ewolucja zjawiska.
 
 
Pojęcie albanofobii, które w ostatnich latach spotyka się coraz częściej w badaniach nad świadomością społeczną i konfliktami o podłożu etnicznym na Bałkanach pojawiło się w obiegu medialnym pod koniec XX wieku, wypierając używane wcześniej określenie „anty-albańskich uprzedzeń” czy też mającej zasadniczo podłoże polityczne fobii wielkoalbańskiej. Obraz Albańczyka jako zdegenerowanego bandyty – jeden z wiodących wątków albanofobicznych przywołuje skojarzenia z mechanizmami stereotypizacji, sięgającymi czasów osmańskich.

Towarzystwo Polsko-Albańskie
05-805 Otrębusy
ul. Spacerowa 17
 
Konto:

Towarzystwo Polsko-Albańskie
58 2130 0004 2001 0741 4378 0001
Volkswagen Bank Polska S.A.

 

Dziś56
W tygodniu494
W miesiącu4558
Wszystkie491982

wtorek, 19 marzec 2024
DMC Firewall is developed by Dean Marshall Consultancy Ltd