Sylwetki

Warszawa, 28 sierpnia 2011 r.

Autor: Afrim Imaj

O tragicznym losie polskiego profesora Stanisława Zubera, odkrywcy albańskich złóż ropy naftowej w Kuçovë [Kuczowa] i Patos, opowiada w rozmowie z gazetą „Panorama” Arqile Teta*, autor monografii „Profesor Stanisław Zuber – życie i dzieło” [Profesor Stanisllav Zuber – jeta dhe vepra], wydanej w Tiranie w 2010 roku.

Profesor Stanisław Zuber

W swojej książce pisze Pan o prof. Zuberze jako „ojcu albańskiej geologii naftowej”. Co Pan rozumie przez to określenie?
Profesor Zuber, jeden z koryfeuszy europejskiej nauki, pracował w Albanii w latach 1927-1947. Prowadził szereg niezwykle ważnych badań z zakresu geologii regionalnej, tektoniki, a zwłaszcza poszukiwań złóż ropy naftowej i gazu, które zaowocowały odkryciem głównych i eksploatowanych do dziś albańskich pól naftowych - Kuçova i Patos-Marinza. Jego mapy nadal nie straciły aktualności, jak tektoniczna mapa Albanii w skali 1:4000 000, geologiczna mapa Albanii w skali 1:200 000 i mapa minerałów Albanii w skali 1:300 000. Profesor Zuber był wybitnym badaczem i odkrywcą, jak też autorem dziesiątków artykułów i prac naukowych, które rozsławiły go poza granicami Europy. Do jego wielkich dzieł należy Muzeum Geologii w Kuczowie (Kucova), które sam zaprojektował i zbudował z zamiarem prezentacji geologii całego obszaru bałkańskiego. Zuber, jako jeden z nielicznych geologów swojego czasu, perfekcyjnie znał strukturę geologiczną zarówno Bałkanów, jak i Apeninów.

Dlaczego po II wojnie światowej nowa władza zanegowała wkład profesora Zubera?
Było coś absurdalnego w tym, jak władza komunistyczna traktowała osiągnięcia polskiego profesora. Przez prawie pół wieku, pod groźbą kary, nie wolno było wymieniać jego nazwiska, ani cytować jego dzieł, on sam zaś został uznany za reakcjonistę i sabotażystę.

Co się stało z pracami Profesora po jego śmierci?
Profesor Zuber posiadał niezwykle bogate archiwum. Po jego śmierci cały dorobek (artykuły, relacje, wspomnienia, opisy, szkice, przekroje, rysunki, a nawet wielkie mapy, nadbitki z artykułami drukowanymi w różnojęzycznych czasopismach) wyrzucono z mieszkania na pastwę losu. W ten sposób sprofanowano pracę i pot, zniszczono twórczą myśl, zmasakrowano naukową spuściznę „Wielkiego Zubera”.
Jeszcze gorszy los spotkał Muzeum Geologiczne tworzone przez Zubera z wielkim trudem przez 20 lat. Wszystkie eksponaty i kolekcje, posegregowane według naukowych kryteriów, mapy, szkice, rysunki spalono, albo wyrzucono jako bezwartościowe. Sale Muzeum zamieniono na miejsca rozrywki i zabawy. Jednakże dzieł Zubera całkowicie nie wytrzebiono. Wiele rękopisów rozsianych po różnych urzędach i instytucjach przetrwało. Niektóre ukryły i przechowywały prywatne osoby wbrew urzędowemu zakazowi, aby prac „wroga” nie czytać i nie cytować, ponieważ zawierają błędy ideologiczne i sprzeczne z uniwersalnymi prawami materializmu dialektycznego koncepcje „idealistyczno-metafizyczne”.

Czy inni badacze interesowali się materiałami Zubera?
Zainteresowanie jego materiałami było nieustanne, choć nielegalnie. Interesowali się nimi naukowcy zagraniczni, którzy doskonale znali rangę profesora i wartość jego archiwum. Są świadkowie, którzy twierdzą, że to, co pozostało z archiwum załadował na ciężarówkę i wywiózł do Związku Radzieckiego pewien inżynier, pierwszy radziecki geolog, który przybył do Albanii. Istnieją też hipotezy, że wiele prac naukowych polskiego profesora zostało nielegalnie wywiezionych do Belgradu. Także tę niewielką liczbę dokumentów, które dałoby się uratować przed absurdalną inkwizycją w latach 70., spalono na rozkaz, podobnie jak materiały innych zagranicznych naukowców, które wycofano z obiegu, jakby nigdy nie istniały. Taki los spotkał także wszystkie teksty odwołujące się do tych materiałów.

Badał Pan biografię Zubera, jakie były główne przyczyny jego uwięzienia i skazania tuż po wojnie?
Ten problem należy widzieć w kontekście ówczesnych czasów. Profesor Zuber padł ofiarą kampanii represji przeciwko znacznej części intelektualistów wykształconych na Zachodzie, w tym także cudzoziemców, którzy pozostali w powojennej Albanii. To był okres masowych aresztowań, politycznych sądów, wyroków śmierci, fabrykowanych procesów „wrogów” i „sabotażystów”, podejrzanych przepadających bez wieści w nigdy niewyjaśnionych okolicznościach. Machina tego niesłychanego terroru zgarnęła także profesora Zubera. Latem 1947 roku trafił do aresztu śledczego. Wpierw oskarżono go o to, że jest „agentem amerykańskiego wywiadu” i wraz z inżynierem Riza Alizotim są „głównymi organizatorami spisku w nafcie”, ponieważ są „jedynymi wysokimi specjalistami w przemyśle naftowym w Albanii” Potem uznano go za niemieckiego agenta (wykorzystując fakt, że jego żona była z pochodzenia Niemką; zginęła w Kuçovë w 1943 r. podczas alianckich bombardowań), współpracownika włoskich okupantów, angielskiego szpiega itp.

Mówi się, że profesor Zuber został uwięziony dlatego, że ukrył miejsca, w których znajdują się w naszym kraju złoża złota...
Udokumentowane w aktach oskarżenie, że Zuber poproszony o wskazanie miejsc, gdzie znajduje się złoto ”zachowuje się konspiracyjnie i arogancko” jest najcięższe i jednocześnie najbardziej absurdalne. Wszystko w tej głupiej historii wiązało się z pewnym przypadkowym wydarzeniem. Profesor Zuber zapytany pod koniec 1946 roku przez partyjnego funkcjonariusza, gdzie znajdują się złoża złota, odpowiedział nieostrożnie: „Albania posiada złoto, ale na jego wydobycie trzeba wydać sumę dziesięciokrotnie przewyższającą wartość tego złota”. Na tę wypowiedź powołał się śledczy dzień przed śmiercią Profesora.

W jakich okolicznościach umarł profesor Zuber?
O tym, co się działo z profesorem w ostatnich chwilach dowiedzieliśmy się dopiero w latach 90. Wcześniej na wszystkie oficjalne zapytania strony polskiej nadchodziły z Albanii mętne odpowiedzi. Raz mówiono o zawale, innym razem o wylewie. Dopiero znany pisarz Petro Marko, który dzielił celę z Zuberem w noc jego śmierci, opowiedział, co się wtedy wydarzyło. Profesor Zuber umarł w wyniku nieludzkiego pobicia przez strażnika w areszcie śledczym w Tiranie. Nie było procesu, nie było sądu...

W latach 90. profesor Zuber został odznaczony medalem „Męczennik za Demokrację”.


Dekret przyznający profesorowi
medal "Męczennik za Demokrację"

Na początku lat 90. zaczęto mówić otwarcie o tragedii profesora Zubera. Petro Marko nie był w stanie w jakikolwiek sposób mu pomóc, ale miał ten „przywilej”, że zanotował w pamięci cały koszmar tego słotnego jesiennego wieczoru w roku 1947. Z opóźnieniem, wielkim opóźnieniem, dopiero po upadku reżimu komunistycznego Marko opowiedział o tym, co się stało ze Stanisławem Zuberem. **